Хожибойга ma'ruza

Bosh  ma’no  so’zning  semantik  tarkibidagi  boshqa  ma’nolarning  o’sib 

chiqishi uchun asos bo’lgan ma’nodir. Masalan, tulki so’zining bosh ma’nosi “Itlar 

turkumiga  mansub  bo’lgan  yirtqich  sutemizuvchi  hayvondir”.  U  to’g’ri  ma’no 

(voqelik  bilan  bevosita  bog’laganligi  uchun),  nominativ  ma’no  (voqelikni, 

predmetni  nomlaganligi  uchun),  erkin  ma’no  (reallashuvi  ma’lum  kontekst,  so’z 

qurshovi bilan cheklanmaganligi uchun) sanaladi. 

Hosila ma’no bosh ma’nodan taraqqiy etib chiqqan ma’nodir. Masalan, tulki 

so’zining  hosila  ma’nosi  “o’taketgan  ayyor,  makkor  odam”dir.  Bu  ayrim 

kishilarning  xatti-harakatini  tulkining  hiylakorligiga  o’xshatish,  nisbatlash  orqali 

(metafora  yo’li  bilan)  yuzaga  keltirilgan:Haqiqatda  esa  bu  tulkilar  uni 

laqillatdilar. (A. Q.) 

So’zning  hosila  ma’nosi  kontekst  talabidan  kelib  chiqib,  ko’chma  ma’no 

(so’zning  to’g’ri  ma’noda  ifodalangan  narsa-hodisalardan  boshqa  narsalarga  nom 

bo’lib  ko’chganligi  uchun),  majoziy  ma’no  (mavhum  tushuncha  yoki  g’oyalarni 

konkret  obraz  orqali  ifodalashga  xizmat  qilganligi  uchun),  bog’li  ma’no  ( 

reallashuvi  ma’lum  kontekst,  so’z  qurshovi  bilan  cheklanganligi  uchun)  degan 

nomlar bilan ham ataladi. 

I  z  o  h:  Hosila  ma’no  ayrim  hollarda  bosh  ma’no  darajasiga  ham  ega  bo’lib 

qoladi. Buni til leksemasi ma’nolari misolida ko’rsa bo’ladi. Qiyos qiling: til (1)-

“maza-ta’m bilish xususiyatiga ega bo’lgan anatomik a’zo” (bosh ma’no);        til 

(2)  –  “kishilar  orasida  fikrlashish  vositasi  vazifasini  bajaruvchi  sistema,  ijtimoiy 

hodisa”  (hosila  ma’’no);  til  (3)  –  “nutqning  o’ziga  xos  xususiyatlari  va  ifoda 

vositalari  bilan  ajralib  turadigan  turi;  ilmiy  uslub,  badiiy  uslub  va  b.  lar”  (hosila 

---

ma’no);  til  (4)  –  “harbiy  asir”  (hosila  ma’no);  til  (5)  –  “asbob,  mexanizm  va  sh. 

k.ning  osilib,  qimirlab  turadigan  qismi”:  qo’ng’’iroqning  tili  (hosila  ma’no)  kabi. 

Keltirilgan  ma’nolar  o’rtasida  quyidagi  munosabatlar  bor:  til  leksemasining  1-

ma’nosi  2  va  5-ma’nolarga  nisbatan  bosh  ma’nodir;    til  leksemasining  2-ma’nosi 

shu  so’zning  3,  4-ma’nolariga  nisbatan  bosh  ma’no  bo’ladi,  ammo  1-ma’noga 

nisbatan u hosila ma’nodir. Shunga ko’ra bu ma’nolar tizimida 1-ma’no to’ng’ich