Хожибойга ma'ruza

Ma’noning torayishi 

Ma’noning  torayishi-  leksemaning  ma’no  hajmida  keng  ma’nodan  tor 

ma’noga  qarab  siljishning  yuz  berishi.  Masalan:  vatan  (keng  ma’noda;  “kishi 

tug’ilib  o’sgan  mamlakat,  ona  yurt”)  –  vatan  (tor  ma’noda:  “kishi  tug’ilib  o’sgan 

shahar yoki qishloq”). 

Turdosh  otning  atoqli  otga  o’tishi  ham  tilshunoslikda  ma’no  torayishi  deb 

qaraladi.  Masalan,  bolta  (turdosh  ot)  –  Bolta  (atoqli  ot),  lola  (turdosh  ot)  –  Lola 

(atoqli ot) kabi. 

 

Leksik ma’no taraqqiyoti natijalari 

Leksik  ma’no  taraqqiyoti  natialari  ikki  xil  bo’ladi:  1)  so’zning  semantik 

tarkibidagi  ma’nolar miqdori  ko’payadi, demak,  miqdor o’zgarishi  yuz  beradi,  bu 

hol  polisemiyaga  (ko’p  ma’nolilikka)  va  omonimiyaga  olib  keladi.  Xususan, 

metafora,  vazifadoshlik  (funksiyadoshlik)  va  sinekdoxa  yo’llari  bilan  ma’no 

ko’chirilishida ko’proq polisemiya yuzaga keladi, chunki bir leksemaning semantik 

tarkibida leksik ma’nolar miqdori ko’payadi: ko’z (ko’rish a’zosi) -ko’z (uzukning 

ko’zi)  -  ko’z  (taxtaning  ko’zi)-metafora;  tish  (odamning  tishi)  -  tish  (arraning 

tishi) - metafora va funksiyadoshlik; gilos (mevaning bir turi)-gilos (gilos daraxti) 

–  sinekdoxa.  Metonimiya  yo’li  bilan  ma’no  ko’chishida  natija  ikki  xil  bo’ladi:  a) 

polisemiya  yuzaga  keladi  (bunda  ma’nolar  o’rtasidagi  bog’lanish  saqlanadi);  til  

(nutq a’zosi)- til (aloqa-aralashuv quroli);                 b) omonimiya paydo bo’ladi. 

Bunda  ma’nolardagi  bog’lanish  kuchsizlanadi,  uzoqlashadi  va  hatto  unutiladi, 

natijada  shakli  bir  xil  bo’lgan  ikki  so’z  yuzaga  keladi.  Masalan,  issiq  (sifat) 

leksemasi  asosida  issiq  (ot)  leksemasi  yuzaga  kelgan.  Bunda  “belgi”    kategorial 

semasi  “predmet”  kategorial  semasiga  almashgan;  sifatdagi  semalar  tarkibida 

“norma  (o’lchov)”,  “ortiq”  semalari  tashlangan;  “harorat”  semasi  yana  ham 

---

abstraktlashish    tomon  taraqqiy  qilgan,  ana  shu  abstrakt  sema  ot  leksemasining 

semantik  mundarijasini  tashkil  etib  qolgan.  Demak,  sifatdagi  semalar  tarkibiga 

“harorat”  predmet  semasi  aktuallashib,  qolgan  semalar  so’ngan,  shu  bilan  ot 

leksema (semema) yuzaga kelgan. Bu hol issiq (sifat) va issiq (ot) omonimlarining 

yuzaga  kelishiga  sabab  bo’lgan.  Bunday  omonimlashishni  bir  so’z  turkumidagi