O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

[Ik.k -F] qolipi
. SBning bu LSQi birinchi uzvi morfologik shakllangan va 
Shuning uchun [ShMJ] birikuv omiliga va ikkinchi uzvi shakllangan va Shuning 
uchun [MShJ] omiliga ega bo`lgan nutqiy hodisalarni namoyon qiladi. 
Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so`zlar to`ldirib, ular hokim uzvga 
tuShum, jo`nalish, o`rin-payt, Chiqish kelishiklari shakllari bilan bog`lanadi. Birinchi 
uzvi asosida LSQ quyidagi ko`rinishlarga ega bo`ladi: 
[I k.k-F] 
[I t.k-F] [I j.k-F] [I o`-p.k-F] [I Ch.k-F] 
LSQning har bir ko`rinishi [I] uzvining bo`linishlari asosida yana tarmoqlanadi 
va u natijada quyidagi nutqiy hosilalarni beradi [O t.k-F] [Sf t.k-F] [S t.k-F] [Ol t.k -
F] [Hn t.k-F] 
(kitobni (yaxshini-o`nni) ayir, uni (gapirish-o`qimoq-so`ramoq-boshlamoqni bas 
qil.) 
[Ich.k-F] LSQi boshqa ko`rinishlarining parchalanishlari asosidagi xususiyliklar 
ham Shunday nutqiy hosilalarni yuzaga chiqaradi. 
LSQning birinchi uzvi morfologik shakllanganligi bois uni to`ldiruvchi a‘zoda 
shakliy omil birinchi o`ringa ko`tariladi. Joylashuv omili esa oxirgi o`ringa to`shadi. 
Zero, birikma a‘zolarini erkin almashtirish, ular orasiga so`zlar kiritish birikmaning 
mohiyatiga, a‘zolar orasidagi ma‘noviy munosabatlarga ta‘sir ko`rsatmaydi. Ikkinchi 

---

uzv grammatik shakllanganligi bois ma‘noviy omil kuchayib, birinchi uzvda 
joylashuv omili o`ta kuchsiz bo`lganligi bois ikkinchi (F) uzvda ham bu omilning 
kuchsizlanishi va uchinchi planga surilishini taqozo qiladi . 
[Ik.q-F] LSQining birinchi uzvida bir necha kelishik umumlashmasi aks 
etganligi bois uning mazmuniy jihati ham murakkab xarakter kasb etadi va uni 
harakatga tortilgan yoki bog`liq ob‘ekt (joy-harakat) ko`rinishida berish mumkin. 
Bu ma‘noviy umumiylik [Ikq-F] LSQining xususiy ko`rinishlarida alohida kelishik 
qo`shimchalari tomonidan ju‘ziylashtiriladi, muayyanlashtiriladi. 
Masalan;
[Ik.k-F]qvositasiz ob‘ekt-harakat 
[Ij.k-F]qvositali ob‘ektqhol-harakat 
[Ich.k-F]q ajralish manbaiqo`rin-harakat va hokazo. 
[I-F] LSQi
. Bu LSQ SB uchinchi tip [W-W] qolipining aloxida turi bo`lib, u 
a‘zolarning morfologik shakllanishi va nutqda bunga muvofiq ravishda bitiShuv 
aloqali nutqiy hosilalarni berish bilan xarakterlanadi. [I-F] qolipining nutqiy 
voqelanish bosqichlarini quyidagicha aks ettirish mumkin; 
[O-F], [Sf-O], [Olm-O], [S-O], [R-O] 
[asal bola] [yaxshi bola] [o`sha bola] [birinchi bola] [pinhona suhbat]
[I-F] LSQi uzvlari o`zaro hech qanday morfologik vositalarsiz bog`langan 
bo`lib, bunday unsurlarda birikuvning joylashuv omili kuchayadi, shakliy oml o`ta 
kuchsizlanadi. Ma‘noviy omil esa birikuvni ta‘minlovchi ustuvor omil maqomida 
bo`ladi: MJSH-MJSH. [I-O] LSQsining mazmuniy jihati birikuvchi unsurlarning 
ma‘noviy munosabatlarini umumlashtirish asosida lisoniy mazmunga ega bo`ladi, 
LSQni yaxlit holda [I-Oqsifatlovchi-sifatlanish] tarzida ta‘riflash mumkin. 
Ma‘lum bo`ladiki, LSQlardan sintaktik shakllargina joy oladi. Lug`aviy shakllar 
esa LSQ uchun ahamiyatsiz bo`lib, ikkiyoqlama tabiatga ega bo`lgan lug`aviy 
sintaktik shakllar (nisbat shakllari, ravishdosh, sifatdosh) qolip uchun ahamiyatli 
vositalar sifatida lug`aviy shakllar tizimining Chekkasidan joy oladi.