Fiziologiyasi va gigiyenasi

nitrogormonlar
deb yuritiladi.
8. 6. Buyrak usti bezlari
Buyrak usti bezlari - juft a'zolar b o iib . ular buvraklam ing us- 
tida unchalik katta b o im ag an tanachalar shaklidagi hosilalardir. 
Ularning har birining massasi 8-10 g dan keladi. Har bir buyrak 
usti bezi ikki qatlamdan iborat b o iib . kelib chiqishi. tuzilishi va 
funksiyasi jihatidan bir-biridan farq qiladi: tashqi po'stloq va ichki 
m ag'iz qavatlardan iboratdir.
Buyrak usti bezining po'stloq qavatidan steriodlar guruhiga ki- 
ruvchi 40 dan ortiq moddalar ajratib olingan. bular — 
kortikoste-
riodlardw
(yoki 
kortikoicUar).
Buy rak usti bezining po'stloq qa­
vatidan. asosan. uchta guruhga mansub gorm onlar ishlab chiqiladi: 
1) 
glukokortikoidlar
- moddalar almashinuviga, ayniqsa. uglevod­
lar almashinuviga ta ’sir qiluvchi gormonlar. Bu guruhga gidrokor- 
tizon. kortizon va kortikosteron gormonlari kiradi. K o'pgina adabi- 
votlarda glukokortikoidlar. imrnun tanachalarning hosil b o iish in i 
to'xtatishi xususiyatiga ega ekanligi qayd qilingan. ana shu xusu- 
siyati sababli ham. ulardan a'zo va to'qim alarni transplantatsiya qi- 
lishda foydalanish uchun asos b o iib xizmat qiladi. G lukokortikoid­
lar y alligian ish ga qarshi ta'sir ko'rsatish xususiyatiga ega b o iib , 
ayrim moddalarga yuqori sezuvchanligini pasaytiradi: 2) 
minera-
lokortikoidlar.
Ular. asosan. minerallar va suv almashinuvini bosh- 
qaradi. Bu guruh gormonlariga aldosteron kiradi; 3) 
androgen-
lar va esterogenlar -
erkaklik va ayollik jinsiy gormonlarining 
analoglari hisoblanadi. Bu gormonlar jinsiy gormonlarga nisbatan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uncha faol bo'lm agan bo'lib. juda kam miqdorda ishiab chiqiladi.
Buyrak usti bezlarining gormonal funksiyasi gipofizning faoli- 
yati bilan chambarchas bog'liq. Gipofizning adrenokortikotrop 
gormoni glukokortikoidlarning sintezlanishini stimullaydi va kam 
darajada - androgenlarga ham ta'sir k o ’rsatadi.
Buyrak usti bezining m ag'iz qatlami ta ’sir qilish xususiyatiga 
k o'ra simpatik asab tizim ig ao ‘xshash ta'sir k o ’rsatuvchi gormonlar 
ishiab chiqaradi. M ag 'iz qatlamining hujayrali xromli tuzlar bilan 
sariq rangga bo’yalish xususiyati bilan buyrak usti bezining boshqa 
hujayralaridan farq qiladi. Bunday xromofinli hujayralar adrenalin 
va uning hosilalarini ishiab chiqaradi.
Adrenalin eng tez ta'sir qiluvchi gormonlardan biri hisoblanadi. 
U qon aylanishini tezlashtiradi, yurakning qisqarishini kuchaytiradi 
va tezlashtiradi, o 'p k a orqali nafas olishni yaxshilaydi, bronxlarni 
kengaytiradi, muskullarning qisqarishini oshiradi, jigarda gliko­
genning parchalanishini oshirib, qondagi qand miqdorini к о 'pay- 
tiradi va muskullarning tez charchab qolishini oldini oladi. Adren- 
alinning bu barcha ta'sirlari bitta umumiy natijaga - organizmning 
barcha kuchini o g'ir mehnatni bajarishga safarbar qilishdan iborat 
bo'ladi.
Buyrak usti bezining xromafinli hujayralari bilan simpatik asab 
tizim ining uzviy bog'liqligi adrenalinning barcha holatlarda juda 
tez ajralishini, bu qavsiki odam hayotida undan juda tez yuqori 
kuchlanishga ega bo'lgan kuch talab qilinganida yuzaga keluvchi 
holatdir.