O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

M ikro elem en tlar alm ashinu vin in g b u zilish la ri.
H ozirgi zam on 
tushunchasiga ko‘ra (Avsin A. P., 1990) 15 dan ortiq mikroelementlar 
essensial, y a ’ni hayotiy m uhim (lotincha «essential» - «m ohiyat») 
hisoblanadi. Mikroelementlar tanqisligi, ortiqcha bo'lishi va disbalansi 
natijasida «m ikroelem entoz» atam asi b ilan birlashuvchi k o ‘p sonli 
kasalliklar, patologik jarayonlar rivojlanadi (Avsin A. P., 1972; Avsin 
A. P. va b. 1983). M ikroelem entozning yatrogen tabiatga ega, uzoq 
muddatli parenteral ovqatlantirish bilan bo g ‘liq alohida shakli ajratiladi 
(Javoronkov A. A., 1991). Tashqi muhitda qandaydir mikroelementning 
yetishm ovchiligi yoki o rtiq ch a b o ‘lish i odam v a hayvonlar butun 
jamoasining kasallanishi (endem iyalar)ga olib kelishi mumkin.
Temir yetishm ovchiligi tarkibida tem ir kam ovqatlam i iste ’m ol 
qilishda (em izikli bolalarda qo‘shim cha ovqatning kech berilishida), 
oshqozon-ichak trakti kasalliklarida kuzatiladi.
O rganizm da k alsiy ionlari y etish m o v ch ilig i raxitda (tem irning 
apoferritin oqsili bilan bog‘lanishining buzilishi), jig a r kasalliklarida 
(jigaming tem ir depoiash xususiyatining buzilishi), temirga yuqori talab 
boMganda (homiladorlik, o ‘tkir va surunkali qon y o ‘qotish) kuzatiladi. 
T e m i r t a n a i s l m i m i k r c j t s i t a r a i n o x r n m a n f i m t v a n i n o r i v n i b n i s h i o » r»lih 
keladi.
Organizmda mis tanqisligi gemoglobin sintezi buzilishini chaqiradi, 
qandli diabet rivojlanishiga olib keladi. U ning ortiqcha bo‘lishi jig a r 
sirrozi riv o jla n ish ig a o lib k elishi m um kin. Yod y etish m o v ch ilig i 
endemik bo‘qoq, ftom ing ortiqcha bo‘lishi esa fluorozga sabab bo‘ladi. 
Rux yetishm ovchiligi o ‘sishning k echikishi, gipogonadizm , insulin 
ishlab chiqarilishi va faolligining kam ayishini chaqiradi. Tuproq va 
ovqat mahsulotlarida molibdenning ortiqcha bo‘lishi endemik podagra 
rivojlanishiga olib keladi.
M avzuni og‘zaki m uhokom a qilish. A m aliy ish larn i m ustaqil 
b a ja rish va am aliy ko‘n ik m a la rn i o 'zlash tirish
1-ish.
K alam ushda adrenalin shishini chaqirish.
Tajriba mumkin qadar tana og‘irligi bir xil b o ‘lgan ikkita kalamushda 
o ‘tkaziladi. Birinchisining qorin bo‘shlig‘iga ampulali adrenalin eritmasi 
55 mkmol/1 hisobida (100 g tana og‘irligiga 1 m l), ikkinchisiga shu 
miqdorda n atriy xloridning izotonik eritm asi yuboriladi. H ayvonlar 
h o lati va n a fa s o ‘z g a ris h la ri k u z a tila d i. A d re n a lin y u b o rilg a n
kalamushda chap yurak yetishmovchiligi natijasida yuzaga keladigan

---

o ‘pka shishi rivojlanadi. Kichik qon aylanish doirasi o ‘pka arterialari 
tizimida qon bosim i oshadi, u katta qon aylanish tomirlari spazmi va 
qon hajm ining kichik qon aylan ish doirasiga o ‘tishi bilan b o g iiq . 
A drenalin ta ’sirid a o ‘pka k ap illarlari o ik az u v c h a n lig i ham oshadi. 
Obyektiv sianoz, b a ’zan nafas y o ila r id a qonli k o ‘pik paydo b o iis h i 
kuzatiladi. 0 ‘zi o ig a n yoki adrenalin yuborgandan 30 daqiqa o‘tgandan 
keyin efir b u g ia r i yuqori konsentratsiyasi ta ’sirida o id irilg a n ikkita 
kalamushda ham, ko ‘krak qafasi yoriiadi, o ‘pka bo*g‘iz bilan birgalikda 
tashqariga olinadi, o ‘pka bo ‘g ‘izdan ajratiladi, har bir kalamushning 
o ‘pkasi a lo h id a o ic h a n a d i. 0 ‘p k a - tan a o g i r l i g i k o e ffitsiy en ti 
(g ram m larda o ‘p k a o g ir lig in in g k ilo g ram m larda tana o g ir lig ig a
n isb a ti) a n iq la n a d i. K a la m u sh lard a bu k o e ffitsiy e n t k o ‘rsa tg ic h i 
m e’yorda 7 -8 ga teng. Uning oshishiga qarab shish rivojlanish darajasi 
to ‘g ‘risida m ulohaza qilinadi. Olingan m a’lumotlar tahlil qilinadi.
2-ish.
Baqada osmotik shish.
2 ta baqa o lin ad i va oddiy taro z id a o ic h a n a d i. B irinchisining 
(tajriba) orqali lim fatik xaltasiga 5 % li natriy xlorid eritmasidan 3 ml, 
ikkinchisiga (nazorat) shu m iqdorda natriy xlorid izotonik eritm asi 
yuboriladi. Baqalar alohida bankalarga joylashtiriladi, har bir bankaga 
300 ml atrofida suv quyiladi va 1 soatga qoldiriladi. Suv to‘kib tashlanadi 
va baqalar q ay ta o ic h a n a d i. N azoratdagi va tajribadagi baqa tana 
o g irlig i orasidagi farq aniqlanadi va tahlil qilinadi.
3-ish.
Baqada eksperimental suvsizlanishni chaqirish.
2 ta baqa olinadi (tajriba va nazorat) va oichan adi. Tajribadagi 3 
% li x lorid n atriy eritm asi solingan, nazoratdagi baqa suv solingan 
bankaga jo y la sh tirilad i. 30 daqiqa keyin b aqalar qayta o ic h a n a d i. 
Suvsizlanish to‘g ‘risida tana o g irlig in in g kamayishiga qarab mulohaza 
qilinadi. O lingan natijalar tahlil qilinadi.
4-fcA .K alsiyning ortiqcha b o iis h i va tanqisligining baqa yurak 
m ushagiga ta ’sirini tekshirish.
H a ra k a ts iz la n tirilg a n b a q a ta x ta c h a g a o rq asi p a stg a q a ra tib
m ahkam lanadi. K o‘krak qafasi yoriiadi, perikard olib tashlanib yurak 
ochiladi. V izual (yoki yurak qisqarishini kim ografga yozish orqali) 
y u rak f a o liy a ti - k u c h i, q a n c h a q isq a rish i v a ritm i ilk d a ra ja s i 
registratsiya qilinadi. Pipetka yordam ida yurak yuzasi 0,5 ml kalsiy 
x lo rid n in g 10 % li eritm asi b ila n y u vu lad i. 2 -5 daqiqadan keyin 
k uzatilay o tg an y u rak qisqarishi o ‘zgarishlari fonida yurakka kalsiy 
ionlarini faol b o g ia s h xususiyatiga ega etilendiamintetrasirka kislota 
(EDTA) dinatriy tuzining 10 % li eritmasidan 0,8-1 ml tomiziladi. Vizual

---

(va kimografda) yurak faoliyati dinamikasining kelgusi o‘zgarishlari 
o ‘rganiladi. Olingan m a’lumotlar tahlil qilinadi.