Integratsiya amalga oshirilishi lozim boHgatt fanlar
1. Bolalar kasalliklari.
2. Ichki kasalliklar.
3. Endokrinologiya kursi.
MAVZU:
Suv va elcktrolit almashivuning buzilishlari
M ash g ‘ulot m aqsadi. Talaba quyidagilam i bilishi kerak:
1) suv balansi buzilishi sabablari, m exanizm lari va asosiy xillari,
giper
izo - va gipoosmolar degidratatsiya va gipergidratatsiya turlari,
shishning patogenetik omillari, shish turlari, bolalarda suv almashinuvi
buzilishining xususiyatlari;
2) T a jrib a (e k s p e rim e n t)d a sh is h n u s x a sin i va o rg an izm
degidratatsiyasini yaratish, ulam i patogenetik davolash prinsiplari;
3) elektrolik gomeoztaz buzilishining sabab va mexanizmlari, natriy,
kaliy, kalsiy, magniy va m ikroelem entlar yetishmovchiligi va ortiqcha
b o iis h in in g oqibatlari.
AUDITORIYADAN TASHQARI MUSTAQIL TAYYORLANISH
Kichik kurslardagi fanlar bo‘yicha asos bilimlar darajasini tekshirish
1. Katta odamlarda va chaqaloqlarda tana og'irligining necha foizini suv
tashkil qiladi?
2. Organizmda suvning ahamiyati.
3. Organizmda suvning taqsimlanishi.
4. Organizmning suvga bo'lgan kundalik ehtiyoji (u nimalardan tashkil
topadi)?
5. Organizmdan chiqariladigan suv miqdori, chiqarish yo'llari.
6. Suv balansi qanday regulatsiya qilinadi?
7.
Hujayra va qon plazmasida natriy va kaliy miqdorining me ’yoriy
ко ‘rsatkichlari. Natriy va kaliyning biologik ahamiyati.
8. Qonda kalsiy, fosfor va magniyning me'yoriy ko'rsatkichlari. Ularning
organizmdagi ahamiyati.
9. Organizmda kalsiy - fosfor almashinuvi regulatsiyasi qanday amalga
oshiriladi?
10. Siz qaysi mikroelementlarni bilasiz, ularning roli qanday?
A sosiy o ‘q u v sa v o lla ri
1. Suv almashinuvi buzilishlari. Manfiy va musbat suv balansi.
2. Gipo - va degidratatsiya, ularning turlari. Suv gomeostazi buzilishining
izo
gipo - va giperosmolar shakllari mexanizmi.
3. Shishlar. Shishning patogenetik omillari: qon va to 'qimalar gidrodinamik,
osmotik va onkotik bosimini gradientlarining ahamiyati, tomir — to'qima
membranasi holati.
4. Shish turlari. Yurak, buyrak, yallig'lanish, toksik, allergik, ochlik shishlari
patogenezi.
5. Elektrolit gomeoztazi buzilishining asosiy sabablari va mexanizmlari.
6. Natriy, kaliy, kalsiy, magniy va mikroelementlar yetishmovchiligi va
ко ‘pligining oqibatlari.
7.
Bolalarda suv-elektrolik almashinuvi buzilishining xususiyatlari.
A n n otatsiy a
Suv alm ashinuvi buzilishlari elektrolit baiansi buzilishlari bilan
ch am b arch as
b o g ‘liq v a
d e g id ra ta ts iy a
( s u v s iz la n is h )
va
g ip e rg id ra ta ts iy a (o rg a n iz m d a su v n in g k o ‘p a y is h i) s h a k lid a
ifodalanadi. D egidratatsiyada manfiy, gipergidratatsiyada m usbat suv
baiansi yuzaga k elad i. Bu ho latlar su v nin g k irish i va y o ‘qo tilish i
muvozanati siljishini ifodalaydi.
M a n fiy su v b a la n s in in g a so siy s a b a b la ri su v k iris h in in g
y e tis h m o v c h ilig i (su v y e tis h m o v c h ilig i, o s h q o z o n -ic h a k tra k ti
kasalliklari, jum ladan, yutishning buzilishlari, q izilo ‘ngach torayishi
va b.); suvning ko‘p miqdorda y o ‘qotilishi (qusish, ich ketish, poliuriya,
k u y ish va b .) h is o b la n a d i. Suv h a jm in in g (to m ir ic h i s e k to ri)
Kamayisniaa sinaiiaisiyaaagi qon najmi, a n e n a i va venoz qon oosim,
yurak daqiqalik hajm i o ‘zgaradi. Qonda onkotik va osm otik bosim,
elektrotsitlar v a gem oglobin miqdori, gem atokrit k o ‘rsatkich va qon
yopishqoqligi oshadi. Hujayra ichi sektor suvining (intratsellular suv)
kamayishida tashnalik, shilliq qavatlar qurishi, isitma, m ushaklaming
talvasali titrashi, davrli nafas kuzatiladi.
G ip o fiz n in g o rq a b o ‘la g id a n a n tid iu r e tik g o rm o n a jra lis h i
stim u la ts iy a si s u v s iz la n is h d a h im o y a -k o m p e n s a to r re a k s iy a
hisoblanadi. B u buyrakda suv reabsorbsiyasining kuchayishiga olib
keladi. O rganizm da suv tanqisligining eng o g ‘ir oqibati kollapsdir
(arterial bosimning keskin kamayishi). Hujayra degidratatsiyasi uning
tu z ilis h in in g b u z ilis h i, h u ja y ra d a n k a liy n in g c h iq is h i v a o q sil
parchalanishi bilan kechadi.
Suv va elektrolitlar nisbatiga qarab degidratatsiya uchta: izoosmolar,
g ip o o sm o lar v a g ip e ro s m o la r tu rla rg a b o ‘lin a d i. Iz o o s m o la r
degidratatsiya suv va elektrolitlar ekvivalet yo‘qotilishi bilan tavsiflanadi
va qon y o ‘q o tish , ic h a k tok sik ozi, p o liu riy a la rd a k u z a tila d i. Bu
holatlarda asosan hujayra tashqarisidagi suv yo'qotiladi. Gipoosmolar
degidratatsiya asosan tuzlar yo‘qotilishi hisobiga kelib chiqadi. Masalan,
ich ketish va qusishda, kuchli terlashda - agar unda suv y o ‘qotilishi
tuzsiz suv ichish bilan qoplangan hollarda. Bunda hujayra tashqarisidagi
m uhitda o sm o tik bosim ning pasayishi suvning hujayraga o ‘tishi va
n atijada qonning quyuqlashishiga o lib keladi. Sirkulatsiyadagi qon
hajm i k am ay adi. G iperosm olar degid ratatsiy asid a suv y o 'q o tilis h i
e le k tro litia r y o ‘q o tilish id an u stu n lik qiladi. Bu g ip erv e n tila tsiy a ,
to ‘xtovsiz terlash, s o i a k y o ‘qotilishida uchraydi. M a iu m k i, ter va
s o ia k qonga nisbatan gipotonik hisoblanadi, shuning uchun ulam ing
organizm dan o rtiqcha chiqarilishida suv y o ‘qotilishi elektrolitlarga
nisbatan k o ‘proq b o ia d i.
M usbat suv balansi suvning organizmga k o ‘p miqdorda kirishi va
undan kam ch iq ish id a kuzatiladi. Suv to ‘q im alarda u shlanadi. Bu
antidiuretik gormon, aldosteron gipersekretsiyasida, organizmda natriy
saqlan ish ida (b uy rak usti bezi koptokcha zona adenom asi), kuchli
g ip o p ro te in e m iy a (o n k o tik b o sim n in g o ch lik d a , jig a r v a b u y rak
shikastlanishida, nefrotik sindrom da pasayishida), gidrostatik bosim
oshishida (yurak yetishmovchiligi, portal gipertenziya, tromboflebitlar,
kichik qon aylanish doirasida gipertenziya) va b. Iarda uchraydi.
T o m ir ta s h q a r is i s e k to rid a su v h a jm in in g k o ‘p a y is h i qon
yopishqoqligining kam ayishi, uning onkotik va osm otik bosim ining
pasayishi, e ritro tsitla r va gem oglobin m iqdorining, gem atokritning
kamayishi bilan namoyon b o iad i. Hujayra gipergidratatsiya belgilariga
bosh o g ‘rigi, suv ichganda ko‘ngil aynishi va qusish, talvasalar kiradi.
G ip e rg id rata tsiy ad a him oya reak siyasi buyrak koptokchalarida
f iltr a ts iy a n in g k u c h a y is h i va k a n a lc h a la rd a re a b s o rb siy a n in g
kamayishidan iborat. Suvni organizmda ortiqcha b oiishining eng og‘ir
oqibatlari suv bilan zaharlanish va hayotiy m uhim a ’zolar (m iya va
o'p k a) to ‘qim alarining shishi bilan ifodalanadi.
G ip e rg id ra ta tsiy a xuddi d e g id ra ta tsiy a d e k uch: izoosm olar,
gipoosmolar, giperosmolar turlarga boiinadi. Izoosmolar gipeigidratatsiya
kam dan-kam uchraydi va qisqa m uddatda natriy xloridining izotonik
e ritm a si k o ‘p m iq do rda y u b o rilg an d a kuzatilad i. G ip o osm o lar
gipergidratatsiya (yoki suv bilan zaharlanish) reflektor anuriya, o ‘tkir
buyrak yetishm ovchiligining II bosqichida aniqlanadi. G iperosm olar
gipergidratatsiya sho‘r dengiz suvini iste’mol qilinganda kuzatiladi.
Qon va to ‘qim alar orasida suv almashinuvi mikrotsirkulator o ‘zanda
am alga oshiriladi. K a p illa r-to ‘qima alm ashinuvi qonuniyati Starling
(1 8 9 6 ) to m o n id a n k o ‘rs a tilg a n b o i i b , unga aso san k a p illa r va
to ‘q im a la r o rasid a suv alm ash in uv id a qonning g id ro statik bosim i
(kapillaming atrerial qismida bu bosim 32 mm sim. u s t, venoz qismida
12 mm sim. ust. teng); to ‘qima qarshiligi (6 mm sim. ust. teng); qon
plazm asi k o llo id - osm otik yoki onkotik bosim i (22 mm sim . ust.);
to 'qim a kolloid bosim i (10 mm sim. u st.) kabi om illarning ishtirok
qilishi nazarda tutiladi. Kapillaming arterial qismida qonning gidrostatik
bosimi va to'qim a qarshiligi orasidagi farq (samarali filtrlovchi bosim)
3 2 - 6 = 26 mm sim. ust tashkil qiladi. Qon onkotik bosimi va to'qim a
onkotik bosimi orasidagi farq (samarali onkotik bosim) esa 22 - 10 =
12 mm sim. ust. tashkil qiladi. Effektiv filtrlovchi bosim va effektiv
o n k o tik b o sim o ra s id a g i farq (2 6 -1 2 = 1 4 m m sim . u s t.) o d a td a
suyuqlikning tomirdan to‘qimaga ultrafiltrlanish jarayonini ta’minlaydi.
K apillam ing venoz qism ida gidrostatik bosim 12 mm sim . ust.,
to'qim a qarshiligi 6 mm sim. ust., atrofida b o ‘lib, effektiv filtrlovchi
bosim 12 - 6 = 6 mm sim. ust., tashkil qiladi. Shu bilan bir qatorda
effek tiv o n k o tik b o sim k o 'rsa tk ic h i: 2 2 - 10 = 12 m m sim . u st.
darajasida qoladi. Bu effektiv filtrlovchi bosim va effektiv onkotik bosim
orasidagi farqni keskin o'zgartiradi. U kapillam ing venoz qism ida 6 -
12 = - 6 mm sim. ust., tashkil qiladi va bu so‘rish kuchi deb nom olgan
h r t ' l i h
C t i v u n l i t n i n n n n n n a « ‘ t i c h i n i t o ’ m i n l e n / i ;
Л л « «»Г»
_
4
w
- < ------------ ---------------------------
- J * —
—
gidrodinamik, osmotik va onkotik bosimi gradientlaridan tashqari tomir
to ‘qima m em branasi holati, y a’ni tom ir devori o ‘tkazuvchanligi ham
aham iyatga ega.
Shish (yu n o n ch a «oedem a») - o rg an iz m to ‘qim a!ari va sero z
b o 's h liq la r id a su y u q lik n in g o rtiq c h a t o ‘p la n is h i. S h ish n in g
rivojlanishiga kapillarlarda gidrostatik bosim ning oshishi (m asalan,
yurak y etish m o v ch ilig id a), ularning o 'tk a z u v c h a n lig in in g o sh ish i
(masalan, allergiyada), qon plazmasi on ko tik bosim ining kam ayishi
(masalan, kaxeksiya, ba’zi buyrak kasalliklarida), limfa oqib ketishining
buzilishlariga o lib keladi. R ivojlanish m exanizm iga qarab sh ish lar
y a llig 'la n is h , y u ra k , b u y rak , k a x e k tik , a lle rg ik , a n g io n e v ro tik ,
gipotireoid, lim fatik va b. turlarga b o ‘linadi.
Y allig'lanish shishlari patogenezida m ikrotsirkulatsiya buzilishi,
kapillarlar devori o'tkazuvchanligining vazofaol m oddalar ta ’sirida
oshishi hamda onkotik va osmotik bosim ning oshishi birinchi darajali
ro l o 'y n a y d i. Y urak yoki d im la n ish s h is h la ri k e lib c h iq is h id a
gidrodinamik bosim oshishidan tashqari, gipoksiya bilan bog'liq tom ir
devori o'tkazuvchanligining oshishi, renin, aldosteron va antidiuretik
gorm onlarining ortiqcha ajralishi aham iyatga ega. Buyrak shishlari
p a to g en ezid a k o p to k c h a filtra ts iy a s in in g k a m a y ish i va su v n in g
organizm da saq lanishi, ikkilam chi aldosteronizm natijasida nefron
kanalchalarida reabsorbsiyaning kuchayishi, proteinuriya bilan bog'liq
g ip o p ro te in e m iy a
(n e fro tik
sin d ro m d a ),
a ld o s te ro n
ish la b
c h iq a r ilis h in in g s tim u la ts iy a s ig a o lib k e lu v c h i g ip o v o le m iy a
aham iyatga ega. Jigar shishi rivojlanishida jigarda oqsil sintezining
b u z ilis h i b ila n b o g 'liq g ip o p ro te in e m iy a , jig a r d a a ld o s te ro n
in a k tiv la n is h i b u z ilis h i n a tija s id a h o sil b o 'la d ig a n ik k ila m c h i
ald o ste ro n izm , qon o qib k e tish in in g q iyinlashishi va a ssitg a olib
keluvchi portal gipertenziya m uhim rol o'ynaydi.
K axek tik yoki ochlik shishi oqsil sintezi buzilishi va trofikasi
o 'zgarg an kapillarlar o'tkazuvchanligining oshishi natijasida yuzaga
keladigan gipoproteinemiya bilan bog'liq. Allergik shish organizmning
sensibilizatsiyasi bilan b o g 'liq b o 'lib , uning mexanizmi y a llig ia n ish
s h ish i p a to g e n e z i b ila n o 'x s h a s h : b io lo g ik faol m o d d ala r t a ’siri
m ik ro ts irk u la ts iy a b u z ilis h in i c h a q ira d i. N ey ro g e n sh is h suv
a lm ash in u v i v a to 'q im a tro fik a sin in g asab reg u la tsiy asi buzilishi
n a tija sid a riv o jla n a d i. G ip o tireo zd a sh ish lar a ’zo va to 'q im a la rd a
glikozam inogli-kanlardan tashkil topgan, suvning ushlanishiga imkon
b eru v ch i m ax su s g id ro fil x u su siy a tg a ega sh ilim shiq m odd aning
to 'p la n is h i b ila n b o g 'liq . B unday shish shilim shiq shish deyiladi.
Limfatik shishlar lim fa oqib ketishining buzilishi natijasida hosil bo'ladi
va lim fatik tomirlar rivojlanishi nuqsonlarida, limfa oqib ketishiga o ‘sma
jarayonlari tugunlari hosil qiladigan mexanik to'siqda, yallig'lanishda
- ko'pincha saramas yallig'Ianishida, limfadenitda kuzatiladi. Surunkali
limfatik shish fUlashuvga (ayniqsa, oyoqlaming g'oyat katta, yirik bo'lib
ketishiga) olib kelishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |