Qandli diabet - QD
(diabetes m ellitus) tizimli geterogen kasallik
bo‘lib, insulinni mutloq (I tipli QD) yoki nisbiy (II tipli QD) taqchilligi
(defitsiti) natijasida kelib chiqadi. O ldin karbonsuvlar, keyin m odda
almashinuvining hamma turlari buzilishi bilan kechadi, natijada kasallik
organizm ning ham m a funksional tizim larining shikastlanishiga olib
keladi.
QD bilan jahonda aholini 6,6%, Rossiyada 5
%
kasallangan. Ishlab
c h iq a ris h riv o jla n g a n m a m la k a tla rd a h a r 1 0 -1 5 y ild a QD b ila n
k a s a lla n g a n la r so n i 2 b a ro b a r k o ‘p a y a d i. G ‘a rb in d u s tr ia l
mamlakatlarda 11,2 % aholida glukozaga tolerantlikning buzilishi (GTB)
qayd qilingan; har yili ularda 1-5 % holiarda II tipli QD rivojlanadi (I.
T
i/o b m n m i i o b f ')Л Л Л \
I tipli QD etiologiyasi va patogenezi. I QD bilan 20 yoshgacha bo‘lgan
odamlami 0,25% kasallanadi. QD ni bu xili o ‘spirinlar QD yoki insulinga
bog‘liq qandli diabet (IBQD) deb ham ataladi. I QD
autoimmun
kasallik
bo‘lib, uni m a’lum genetik moyillik fonida virus infeksiyalari, shuningdek
tashqi muhitning qator o‘tkir va surunkali omillari qo‘zg‘atishi mumkin.
Virus infeksiyasining QD rivojlanishida rolini bu kasallikda qizilcha,
parotit, Koksaki, entsefalomielit, sitom egaliya kabi virus kasalliklariga
nisbatan yuqori titrd a antitanalar aniqlanishi tasdiqlaydi. A gar ayol
hom iladorlik davrida qizilcha bilan kasallangan bo‘lsa, uning bolasida
o ‘sish davrining keyingi 10-yillarida 25% holiarda I QD rivojlanishi
m um kin. I QD asosan 30 yoshg acha b o ‘lgan o dam larda u chrayd i,
kasallikning cho‘qqisi 14 va 25 yoshlarga to ‘g ‘ri keladi.
Virus infeksiyasi p -hujayralar yuzasidagi antigenlar tuzilishining
buzilishini chaqiradi va n atijad a autoim m un ja ra y o n riv o jlan ish g a
b o s h la y d i. U im m u n k o m p e te n t h u ja y r a la r b ila n p a n k re a tik
orolchalarning y a llig ‘Ianish in filtra tsiy a sid a n (in su lit) boshlanadi.
Natijada p-hujayralar destruksiyalanadi. P-hujayralam ing 75% i o ‘lishi
glukozaga tolerantlikni pasayishiga o lib keladii. 80-90% funksiyaga
qobiliyatli p-hujayralarning o ‘lishi esa I-Q D klinik m anifestatsiyasi
(nam oyon bo‘lishi)ni chaqiradi.
I-Q D ni patogenezida genetik moyillikning aham iyati oxirigacha
aniqlangan emas. Birinchidan, bu kasallikni HLA DR3, DR4 va DQ
gaplotiplari bilan juda yaqin assotsiatsiyasi (o‘zaro bog‘lanish) m a’lum.
Ik k in c h i tom on dan a g a r o ta -o n a I-K D bilan k asallan g a n b o ‘lsa,
u larn in g bo lalari faq at 10% h o lla rd a I-Q D bilan k asallanadi, shu
bolalam ing faqat 5% da 1 QD bobosi va buvisida aniqlanadi.
II—tipli QD etiologiyasi va patogenezi. Bu tipli QD diabetning ko'p
uchraydigan shakli b o iib , u ko‘pincha genetik moyillik fonida va hayot
tarzining ayrim xususiyatlari asosida rivojlanadi. II QD katta odamlar
diabeti yoki insulinga b o g iiq b o im a g a n qandli diabet (IBBQD) deb
h am a ta la d i. I QD d an fa rq li ra v is h d a uni p a to g e n e z i kam roq
o‘rganilgan, faqat kasallik patogenezini ayrim zvenolari m a iu m , xolos.
II QD ga moyillik nasldan-naslga beriladi. Ota-onaning birortasida II-
Q D b o ‘lsa, bola katta b o ig a n d a 40% hollarda unda II - QD bilan
kasallanish xavf! tu g ilad i. Bir tuxumli egizaklarda kasallikka nisbatan
k o n k o rd a n tlik 100% g a y e ta d i. Shu bilan bir qatorda bu kasallik
riv o jla n ish id a sem irish k atta ah am iy atga ega. Sem irish k o 'p in ch a
kasallikni klinik namoyon b o iish ig a sabab b o iad i. I darajali semirishda
k asallik rivo jlanish xavfi 3 barobar, II darajasida 5 barobar va III
d arajasid a 10 barobardan k o 'p ro q q a oshadi. K asallik patogenezida
g ip o d in a m iy a , y o g ‘la rg a b o y p a rh e z , jig a r d a g lu k o z a ish lab
c h iq arilish in in g yuqori b o 'lis h i, visseral sem irish, genetik om illar,
bolalik davrida ovqatlanishning buzilishi va b. lar katta rol o'ynaydi
(I.I.D edov va hamm ual., 2000).
II-Q D patogenetik nuqtai nazardan geterogen kasallik b o iib , uni
Ila va lib QD shakllari farq qilinadi. Bu kasallik, ko'pincha, semirish
bilan birga kechadi (lib QD), uning patogenezida insulin rezistentlik
u stu n lik q ilad i. Ila QD se m irish siz kechadi va 40 yosh d an keyin
nam oyon b o i a boshlaydi.
IB B Q D ni asosan to 'q im a la r m axsus hujayra retsep torlarinin g
in s u lin g a s e z g irlig in in g p a s a y is h i (re ts e p to rla r d e fe k ti) b ilan
b o g iash a d i. Bunda insulin retseptorlarining bir-biriga bogiiq ligin ing
buzilishi ham ahamiyatga ega. Bu kasallikni boshqa muhim sabablardan
biri p roinsulinning, undan S -p e p tid m olekulasining u zilish i orqali,
insulinga aylanishini tezlash-tiruvchi fermentlar faolligining kamayishi
h is o b la n a d i. D ia b e tn in g b u tu rid a bez o ro lc h a la ri t o ‘q im asi
o ‘zgarm aydi. IBBQD da bu kasallikka nisbatan nasliy m oyillikka ega
odam larda, xavfli omil b o iib , kam harakatli hayot tarzi bilan yashash
va tananing ortiqcha o g 'irlig i hisoblanadi.
Diabetning ko‘rsatilgan ikki tipidan tashqari, bu kasallik endokrin
patologiyada (Itsenko-K ushing kasalligi, akremegaliya, difTuz toksik
buqoq, buyrak usti bezi patologiyasi va boshqa holatlar) rivojlanishi
mumkin. Bundan tashqari kontrinsular gormonlaming ustivorligi bilan
b o g ‘liq b o ‘lg an d ia b e t a jr a tila d i. In s u lin n in g k o ‘p m iq d o rd a
parchalanish hollarida ham (masalan, jig ar insulinazasi bilan) insulin
yetishmovchiligi holatlari rivojlanishi mumkin.
QD da ikki guruh simptomlami ajratish mumkin. Birinchi guruhga
QD ni ikkita tipiga ham umumiy bo ‘lgan giperglikemiya (qonda glukoza
m iq d o ri n a h o rd a 6,1 m m o l/l dan k o ‘p ro q y o k i g lu k o z a b ila n
zo‘riqishdan ikki soat o ‘tgandan keyin 11,1 mmol/l dan k o ‘proq) bilan
patogenetik b o g 'liq sim ptom lar kiradi. B u sim ptom larga chanqash,
poliuriya, teri qichishi, infeksiyali jarayonlarga moyillik kiradi. Ikkinchi
guruhga faqat I va II-Q D ga xos bo‘lgan sim ptom lar kiradi. II-Q D
k o ‘pincha yengil kechadi, yuqorida k o ‘rsatilgan sim ptom lar o ‘rtacha
nam oyon b o ‘lad i yoki b u tu n lay u ch ram aslig i m um kin. QD tipid a
kasallarda umumiy madorsizlik uchramaydi, ular ko‘pincha yaxshi ish
qobiliyatiga ega bo‘ladi, ishtaha o‘rtacha yoki ko‘pincha yuqori, ko‘p
*
л л а
• «*11
"■«- ••-!•*
1-----
f*
w -
j
v i i i o v i u i i i j u I V U 6 U U 1 U U 1 !
Kasallik 40 yoshdan keyin namoyon b o ‘la boshlaydi, II-Q D bo ‘yicha
oilaviy pozitiv anamnez kuzatiladi.
I-Q D da kasal kuchli oriqlab ketadi, u zaiflik, ish qobiliyatining
pasayishi, seruyqulikdan shikoyat qiladi. Kasallik boshlanishida ishtaha
oshadi, ammo keyinchalik ularda ketoatsidoz fonida ishtaha butunlay
yo‘qoladi (anoreksiya rivojlanadi). Ketoatsidoz og‘izdan atseton (meva)
hidi kelishi, ko‘ngil aynishi, qusish, qorinda og‘riq paydo bo‘lishi (soxta
peritonit), chuqur suvsizlanish bilan kechadi v a kom atoz holatning
rivo jlanish i bilan tugaydi (k eto atsid o tik kom a). Patogenetik nuqtai
nazardan bu simptomlar organizmda insulinni mutloq yetishmovchiligi
bilan bog‘liqdir.
Q andli diabetda k arb o n su v lar alm ash in u v in ing bu zilish i bilan
b o g ‘liq aso siy sim p to m larg a q u y id a g ila r k iradi: g ip erg lik e m iy a ;
glukozuriya; siydikda osm otik bosim ning oshishi bilan b o g ‘liq va
organizm ning suvsizlanishiga o lib keluvchi poliuriya; suvsizlanish
natijasida yuzaga keladigan tashnalik - polidipsiya; ishtahaning oshishi
- polifagiya - (ba’zan bulim iya - bo‘ri ishtahasi) - uning mexanizmi:
o rg an iz m h u ja y ra la ri o c h lik h o la tid a b o ‘lad i, c h u n k i g lu k o z a n i
o ‘zlashtira olmaydi.
Qandli diabetda k arbonsuvlar alm ashinuv buzilishidan tashqari
m odda alm ashinuvining boshqa turlarida ham jid d iy buzilishlar ro 'y
beradi. Qandli diabetda oqsil alm ashinuvining asosiy o ‘zgarishlari -
o q s il s in te z in in g b u z ilis h i v a p a rc h a la n is h in in g k u c h a y is h i,
p arap ro tein lar hosil b o ‘lishidir. Q andli diabetda oqsil alm ashinuvi
buzilishining oqibatlari bolalarda o ‘sishning kechikishi, antitanalar
sintezining buzilishi tufayli infeksiyalarga m oyillik bilan kechadi.
Q andli diabetda y o g ‘lip id la r alm ashinuvi b u zilish in in g asosiy
m exanizmlariga karbonsuvlam ing y o g iarg a aylanishining buzilishi va
y o g ia rn in g y o g ‘ deposidan m obilizatsiyasining kuchayishi, jigarda
yog‘lar oksidlanishining buzilishi va xolesterinning k o ‘p hosil b o iish i
kiradi. Kasallikka tana og‘irligining yo‘qotilishi, yuqori giperlipemiya,
giperxolesterinem iya va ketonem iya, jigarda y o g ia r oksidlanishining
b u z ilis h la ri x o s. K e to n e m iy a a v v a lo shu b ila n b o g ‘liq k i, yog*
kislotalarining parchalanishi natijasida hosil b o iad ig an atsetilkoenzim
A, sitratga aylana olm aydi va Krebs siklida yonm aydi, chunki Krebs
siklining m etabolik q u w a ti bu kasallikda cheklangan b o ia d i.
O rg a n iz m n in g k e to n ta n a c h a la ri b ilan in to k s ik a ts iy a la n is h i
natijasida qandli diabetning xavfli asorati - diabetik koma rivojlanadi.
H ushning y o ‘qolishi, q uruq teri, k o ‘z olmasi tonusining pasayishi,
o g iz d a n kuchli atseton hidi kelishi, siyrak shovqinli, jo n -jah d i bilan
olinadigan chuqur nafas - K ussm aul nafasi, arterial qon bosimining
p a say ish i, qonda g lu k o za k o n sen tratsiy asin in g , k e to n tan achalari
m iqdorining keskin oshishi, siydikda atseton b o iis h i bu kasallikka
xosdir.
N is b a ta n kam h o lla r d a g ip e ro s m o la r ko m a u c h ra y d i, unda
ketoatsidoz b o im a y d i, am m o glukoza m iqdori yuqori b o ia d i (44,5
m m o l/l dan k o ‘proq ). B u ko m an in g asosiy sa b ab i organizm nin g
suvsizlanishi bilan b o g iiq va qonda elektrolitlar konsentratsiyasining
k o ‘p ay ish i, g ip erg lik e m iy a h iso b lan ad i. U esa o ‘z n a v b atid a qon
plazm asida osmolar konsentratsiyaning oshishiga olib keladi.
50 yosh dan o sh g an b e m o rlard a y u ra k -to m ir, jig a r va buyrak
y e tish m o v c h ilig i, to ‘q im a la rn in g kislorod bilan t a ’m inlanishin ing
pasayishi asosida laktatsidotik kom a rivojlanishi m um kin. U qonda
sut kislotasining to ‘planishi bilan b o g iiq . Bu kom aning asosiy sababi
k islo ta -a s o s m uvozanatining k islo talik tom onga kesk in siljishidan
iborat. Suvsizlanish deyarli kuzatilmaydi, o g izd an odatda atseton hidi
k e lm a y d i, s iy d ik d a a ts e to n a n iq la n m a y d i.
Q o n d a g lu k o za
konsentratsiyasi m e’yoriga teng yoki bir oz oshgan b o ia d i.
Q a n d li d ia b e tn in g b o sh q a o g ‘ir a s o ra ti to m ir d e v o rin in g
shikastlanishi - angiopatiya hisoblanadi. Tomir devoriga gliko - va
m ukopolisaxaridlar cho‘kadi, bu esa g ialin hosil bo‘lishiga v a tom ir
devorining shikastlanishiga olib keladi. 0 ‘zgarishlar ko‘z to ‘r pardasi,
yurak, miya, oyoq va b. tomirlarning sklerozi va obliteratsiyasi shaklida
nam oyon b o ‘ladi.
QD ning eng og‘ir asoratlariga ko‘r bo ‘lish, gangrena tufayli oyoqni
a m p u ta ts iy a (k e sib ta s h la sh ) q ilis h , y u r a k - to m ir tiz im in in g
shikastlanishi, buyrak funksiyasining yetishmovchiligi, yuqori perinatal
o ‘lim va rivojlanish tug‘ma anomaliyalari kiradi.
LI.Dedov, M.B. Ansiferov (1992) keltirgan m a’lumotlarga ko‘ra, I
tipli QD surunkali asoratlari: diabetik retinopatiya 90% (proliferativ
retinopatiya 45% , k o ‘r b o ‘lish 10%), diabetik nefropatiya 2 5 -70% ,
diabetik neyropatiya 30-60% holiarda uchraydi. II tipli QD asoratlari:
mikro va makroangiopatiyalar periferik tom irlar aterosklerozi 51,8%,
neyropatiya 41%, arterial gipertenziya 39,8%, retinopatiya 38,9%, IBS
36,2%, miya tomirlarining aterosklerozi 25% holiarda uchraydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |