O qsil a lm a sh in u v i b u z ilish i
. O q sil alm ashinuvi b u zilish in in g
k o ‘rsatkichi azot muvozanatining buzilishi hisoblanadi. M usbat azot
b a ia n si o rg a n iz m g a k ira d ig a n a z o tn in g und an c h iq a d ig a n a z o t
miqdoridan ko‘pligi bilan, manfiy azot baiansi esa organizmga azotning
kirishiga qaraganda siydik va axlat orqali undan ko‘proq chiqishi bilan
ifodalanadi. A gar so g ‘lom odam da m u sb at va m anfiy azot baiansi
organizm ning fiziologik xususiyatlari bilan bog‘liq b o ‘lsa (m asalan,
o ‘sish, h om iladorlik m usbat, qarish e sa m anfiy azot baiansi bilan
ifo d a la n a d i), p a to lo g iy a d a e sa a z o t b a la n s in in g b u z ilis h i o q sil
sin te z in in g k u c h a y ish i y o k i p a to lo g ik o m illa r t a ’s irid a o q sil
p a rc h a la n is h id a n d a lo la t b e ris h i m u m k in . M a sa la n , k o ‘p jo y n i
egallaydigan kuyish, ochlik, infeksiyadagi isitm a, buyrak va ichak
orqali oqsil y o ‘qotilishi, m anfiy azot balansiga olib keladi. Katabolik
gorm onlar (tiroksin, glukokortikoidlar)ning ortiqcha sekretsiyasi oqsil
p arch alan ish jaray o n in i uning sin te z ig a nisb atan kuchayishi bilan
n am oyon b o ‘ladi. A ksincha, an ab o lik g o rm o n lam in g (so m atotro p
gorm on, androgenlar, insulin) o rtiqch a sekretsiyasi oqsil sintezini
kuchaytiradi. M usbat azot baiansi yara bitishida, o g ‘ir kasalliklardan
keyin so g ‘ayish davrida va h.k. kuzatiladi. M usbat azot balansining
oqibati o ‘sish jarayonining tezlashishi, vaqtidan ilgari jin siy yetilish,
manfiy azot baiansi oqibati esa imm unitet buzilishlari, distrofiya (shu
jum ladan, oshqozon-ichak traktining ham ) shaklida k o ‘rinadi.
O sh q o zo n -ich ak tra k tid a oqsil parchalanishi va shim ilishining
buzilishi yalligianishda, o ‘smalarda, m e’da rezeksiyasida, asabiylashish
b ilan b o g i i q peristaltika k u chay ish id a, sifatsiz ovqat m ahsulotlari
iste’m ol qilganda, m e’da kislotaligining pasayishida kuzatiladi. Oqsil
p a rc h a la n ish i b u z ilish in in g m ex an izm i en d o p ep tid azalar (pepsin,
tr ip s in , x im o trip s in ) v a e k z o p e p tid a z a la r (k arb o - , a m in o - va
dipeptidazalar) tanqisligidan iborat. Oqsil shimilishi buzilishi mexanizmi
ATF tanqisligidir (O vsyannikov V. G., 1987), chunki aminokislotalar
shim ilishi faol jarayon b o iib , ATF ishtirokida kechadi. Oqsil gidrolizi
v a sh im ilish in in g b u z ilish i o q ib a ti oqsil y e tish m o v c h ilig i, oqsil
katabolizm i faollashishi, parchalanm agan oqsillam ing shim ilishi va
o rg a n iz m a lle rg iz a ts iy a la n is h i, sh u n in g d e k ic h a k d a c h irish
jarayonlarining kuchayishi hisoblanadi.
O q s il o ra liq a lm a s h in u v i b u z ilis h la ri - o q sil s in te z in in g
y etish m o v ch ilig i, uning parch alan ish ining kuchayishi, organizm da
am in o k islo talam in g boshqa m oddalarga aylanishining buzilishidan
ib o ra t. O q sil s in te z in in g b u z ilis h i o qsil y e tis h m o v c h ilig i, jig a r
shikastlanishi (sirroz, tok sik -in fek sio n jarohatlanish va b.), anabolik
gorm onlar tanqisligida kuzatiladi. Oqsil sintezi yetishmovchiligi qonda
oqsil m iqdorining kam ayishi, im m unitet va qon ivishi buzilishiga,
hujayralarda distrofik jarayonlarga olib keladi.
Q onda oqsil umumiy m iqdorining o ‘zgarishi gipoproteinemiya (65
g/l dan kam), giperprotein-em iya (85 g/l dan ko‘p) shaklida uchraydi.
B a ’zan qonda oqsil um um iy m iqdori m e’yor atrofida b o ia d i, lekin
ayrim oqsil fraksiyalari orasidagi nisbat o ‘zgaradi (disproteinemiya).
Q o n
z a rd o b id a
« p a to lo g ik »
o q s illa m in g
p a y d o
b o i i s h i
paraproteinem iya deyiladi.
Gipoproteinemiyaning bir necha sabablari mavjud: organizimda suv
u sh la n ish i, m asalan, y urak , jig a r v a buyrak dekom pensatsiyasida;
organizm dan oqsilning y o ‘q o tilish i, kuyishlarda, glom erulonefritda
siydik bilan oqsil ajralishi jiddiy pasayadi. Jumladan, nefrotik sindromli
b e m o rd a qonda um um iy o q sil m iq d o ri 3 0 -4 0 g/l gacha kam ayadi
(B orodin E. A., 1991); plazm a oqsillari sintezining jigar kasalliklari,
rak , kax ek siy asi, ochlikda va b. pasayishi. G ipoproteinem iya qon
onkotik bosimining pasayishi bilan kechadi va shishga olib keladi.
G ip erproteinem iy a n isb iy b o i i s h i m um kin, m asalan, diareya,
u zlu k siz qusish, vabo kasalligida va b. organizmdan katta miqdorda
su v y o ‘q o tila d i. A yrim k a s a llik la r d a m utloq g ip e rp ro te in e m iy a
kuzatiladi, u im m unoglobulinlar (y allig ian ish , infeksion kasalliklar)
yoki patologik oqsillar (mielom kasalligi) miqdorining ko‘payishi bilan
bog‘liq. Odatda gipo - va giperproteinemiyalarda album in - globulin
koeffitsiyenti kamayadi (m e’yori u 1,5 ga teng).
Disproteinemiya ko'pincha patologik sharoitlarda tez-tez uchraydi
va album in lar m iqdorining o 'z g a ris h i, a -g lo b u lin la r m iq do rining
ko'payishi (masalan, revm atizm, miokard infarkti, kollagen kasalliklari
va b.), a-globulinlar m iqdorining kamayishi (gepatitlar, jig ar nekrozi
va b .), P -g lo b u lin la r m iq d o rin in g o 'z g a ris h i (lip id a lm a sh in u v i
buzilishlari), y - globulinlar fraksiyasining o ‘zgarishi (virusli va bakterial
infeksiyalarda organizm da antitanalar hosil b o 'lish i kuchayadi yoki,
aksincha, orttirilgan yoki nasliy gipogammaglobulinemiya bolatlarida
qonda im m unoglobulinlam ing y o ‘qligi yoki kam ayishi), fibrinogen
m iqdorining o ‘zgarishi bilan tavsiflanadi. G ipofibrinogenem iya qon
ivishining pasayishiga, giperfibrino-genemiya esa uning oshishiga olib
keladi.
O rg a n iz m d a o q sil p a rc h a la n is h in in g k u c h a y is h i p r o te o litik
ferm entlar m iqdorining k o ‘payishi v a u lar faolligining ortishi bilan
h r t f f M i n
R n л ‘ 7ПЯГ|’г Ы а г t o t e k n l i U П А Г т n n 1 о «■
I - ” - - -------
A
w
. . . . _____
q
- - . . .
* * •
l i i « *
shikastlanishi yoki o'tkazuvchanligining oshishi va atsidoz natijasida
r o 'y beradi. M asalan, g ip ertireo z, Itsen k o - K ushing sindrom i va
kasalligida to ‘qiraa katepsinlari u bilan b o g 'liq o q sil parchalanishi,
avvalo ko'ndalang - targ'il mushaklar, limfa tugunlar, oshqozon-ichak
trakti hujayralarida faollashadi.
A m inokislotalam ing boshqa m oddaga aylanishining buzilishlari
transam inlanish, dezam inlanish va dekarboksillanish jarayonlarining
kuchayishi hamda pasayishi sifatida namoyon bo'ladi. Aminooksidaza
fe rm e n ti t a ’s irid a d e z a m in la n is h n in g k u c h a y is h id a a m m ia k li
in to k sik atsiy a eh tim o li m avjud. U ning su say ish id a e sa (m asalan,
gipoksiya, C, B „ B6 gipovitam inozi) am inokislotalam ing siydik bilan
ajralishiga (aminoatsiduriya) olib keluvchi aminoatsidemiya rivojlanadi.
Transam inazalar (yoki am inotransferazalar) tom onidan regulatsiya
qilinuvchi transaminlanishning kuchayishida Krebs sikli blokadalanishi,
u n in g su say ish id a e sa a m in o a ts id u riy a v a b io g en a m in la r h o sil
b o 'Iish in in g kuchayishi (jig am in g to k sik -in fe k sio n jaro h a tla n ish i,
vitam in B6 tanqisligi) ehtim oli yuzaga keladi. D ekarboksillanishning
k u c h a y ish id a biog en a m in la rn in g k u c h a y ish i, u n in g su sa y ish id a
(masalan, gipertireozda) ulam ing tanqisligi kuzatiladi.
Oqsil almashinuvi oxirgi bosqichlarining buzilishi azotli mahsulotlar
(ammiak, siydikchil, siydik kislota)ning hosil bo‘lishi va organizmdan
ch iqarilishi patologiyasidan iborat. A m inokislotalar dezam inlanishi
natijasida hosil bo'ladigan ammiak juda zaharli bo‘lib, uning to‘planishi
h u ja y ra tsito p la z m a s in in g , a y n iq sa , asab tiz im i h u jay ralarin in g
shikastlanishiga olib keladi. O rganizm da am m iakning bog‘lanishini
ta’minlaydigan qator kompensator jarayonlar shakllangan (Ovsyannikov
V. G., 1987): jigarda ammiakdan siydikchil sintezlanishi; ammiakning
glutamin kislota bilan birikishi (amidlanish) va glutamin hosil bo'lishi;
am m iakning buyrakda vodorod ionlari bilan birikishi va siydik bilan
ammoniy tuzlari shaklida ajralishi (ammoniegenez). Bu jarayonlarning
buzilishi, dezaminlanish va transaminlanishning kuchayishi organizmda
am m iak to 'p lan ish i va intoksikatsiya hodisasi bilan kechadi. Bundan
tashqari glutam in kislotaning alm ashinuv jarayonidan ajralishi Krebs
siklining tormozlanishi va keton tanachalarining to‘planishiga olib keladi.
Bu kom atoz holatning rivojlanishiga imkoniyat tu g‘diradi. Siydikchil
hosil bo'lishi va ajralishining buzilishi ko‘rsatkichi qonda qoldiq (oqsilsiz)
azot miqdorining o'zgarishi (m e’yorida 0,2-0,3 g/l) hisoblanadi. 50
%
ga siydikchil azotdan tashkil topgan. Uning siydikchilsiz qismi rezidual
azot deb nom olgan. Qonda qoldiq azotning ko‘payishi - giperazotemiya
- uning mahsulotli yoki jig ar bilan bog‘liq - jig arda siydikchil hosil
bo'lishining buzilishi va retension yoki buyrak bilan bog‘liq - buyrakning
ajratish funksiyasining buzilishi natijasida rivojlanadigan xillari bo‘lishi
mumkin.
Siydik k islo ta purin asoslari alm ashinuvining oxirgi m ahsuloti
b o ‘lib, nuklein kislotalari tarkibiga kiradi. Siydik kislota hosil bo‘lishi
va a jr a lis h in in g b u z ilis h i le y k e m iy a , p o lits ite m iy a , g e p a tit va
podagralarda kuzatiladi. Podagra (yunoncha «oyoqqa tuzoq») kasalligi
G ippokrat davridan m a’lum bo‘lib, uning rivojlanishida dominant -
n a s liy m o y illik m u h im a h a m iy a tg a eg a, q o n d a s iy d ik k islo ta
m iqdorining k o 'p a y ish i bilan (m e ’yorda 2 0 -4 0 mg/1) tavsiflanadi.
Kasallik mexanizmi oxirigacha o ‘rgani!gan emas. Siydik kislota tuzlari
bo*g‘im v a to g 'a y la r g a c h o ‘k a d i, b u jo y la r d a qon b ila n
ta ’minlanishning sustligi natijasida muhitning achishiga va tuzlaming
cho‘kindi sifatida y ig ‘ilishiga m oyillik bo‘ladi. Tuzlarning cho'kishi
o ‘tk ir y a llig ‘lanish, q a ttiq o g 'ru v c h i tu gunchalar hosil b o 'lish i va
b o 'g 'im la r deform atsiyasini chaqiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |