O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

5.3. Rivojlangan mamlakatlarda lizingning rivojlanishi 
Amerika Qo‘shma Shtatlarida lizing bozori. 
Bugungi kunda, 
AQSHdagi lizing beruvchilar uchta asosiy guruhga bo‘linadilar: Mustaqil lizing 
kompaniyalari, banklar huzuridagi lizing kompaniyalari va uskunalar ishlab 
chiqaruvchilar huzuridagi kompaniyalar. Mustaqil lizing kompaniyalariga lizing 
tarmog‘idagi mablag‘ aylanishining taxminan yarmi, ya’ni 50-52 %i, banklarga 
27 va uskunalar ishlab chiqaruvchilar huzuridagi kompaniyalar 19 %i, 
bozorning boshqa ishtirokchilariga esa 2 %i to‘g‘ri kelmoqda. Lizing eng 
daromadli moliya vositalaridan biri bo‘lib qolmoqda: soliqlar to‘lagunga qadar 
foydaning tushumga nisbati tarmoq bo‘yicha o‘rtacha 18 %ini, sarmoyadan 
daromad esa 15 %ga yaqinroqni tashkil etadi. 
AQSHda lizingning bunchalik gullab-yashnashiga quyidagilar sabab 
bo‘ladi: 
1. Iqtisodiy pasayish ro‘y bergan va sanoat korxonalarining foydasi 
kamayib ketgan, yuqori inflyatsiya hukm surgan, ishlab chiqarishni 
modernizasiyalash va aholini band qilish muammolarini hal etish zarurati paydo 
bo‘lgan dastlabki kezlarda lizing sektoriga rag‘batlantiruvchi imtiyozlar berish 
va uning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratishga ehtiyojlar tug‘ildi. 

---

57 
1970 - yilga qadar Amerikada lizingga asosan qimmat turadigan, 
obyektlar berilgan edi. Usha yili Bank xolding kompaniyalari haqida qonun 
qabul qilinganidan keyin banklarga lizing bilan shug‘ullanish ruxsat berildi. 
Banklar lizingga juda jiddiy e’tibor bilan qaray boshladilar. Ko‘pgina mustaqil 
kompaniyalar banklar tomonidan sotib olindi, o‘z lizing kompaniyalarini 
rivojlantirishga ancha-muncha mablag‘larni investitsiya qildilar, bozorga 
professional yosh odamlar kirib kelishdi, ular bank tuzilmasi orqali bu bozorni 
qizdirdilar va lizingga nisbatan qiziqishni kuchaytirib yubordilar.
2. Tarmoqning rivojlanishi barobarida lizing operatsiyalari to‘g‘risidagi 
axborotni hisobga olish, yoritish va ochishning yangi tamoyilini qabul qilishga 
ehtiyoj tug‘ildi. Hisobga olishning takomillashtirish jarayonida AQSH qimmatli 
qog‘ozlar bo‘yicha komissiyasi turdi. 1964-1976 - yilgacha lizing 
operatsiyalarini 
buxgalteriya 
ro‘yxatiga 
olish 
tamoyillari 
to‘xtovsiz 
takomillashib bordi, bu esa oxir oqibatda 1976 - yili 13-sonli Moliya hisobi 
standartining qabul qilinishiga olib keldi. Mazkur standart bugungi kunda ham 
amalda bo‘lib, hamma uchun tushunarli va yaqqol ko‘rinib turadigan lizing 
operatsiyalarining joriy etilishiga imkon to‘g‘dirdiki, natijada keyinchalik 
tarmoqqa sarmoyaning oqib kirishini ta’minladi, lizing operatsiyalarining 
korporativ va qarz qog‘ozlari bozori rivojlanishiga rag‘bat bo‘ldi. 
3. AQSHda lizingning juda tez rivojlanib ketishi sabablaridan soliq 
imtiyozlari: ya’ni jadallashtirilgan amortizatsiya va investitsiyalangan soliq 
imtiyozi (yangi investitsiyalar qiymatining 10 %gacha soliq summasidan 
chiqarib tashlandi) sabab bo‘ldi. Ammo soliq imtiyozlariga huquq-shartnoma 
AQSH moliya vazirligining ichki daromadlar boshqarmasi tomonidan lizinglar 
uchun o‘rnatilgan qoidalarga muvofiq kelgan taqdirdagina paydo bo‘ladi. Ya’ni: 
•
lizingning davomiyligi 30 yildan kam bo‘lishi shart; 
•
lizing mulkni oqilona bozor narxidan past naxrda sotib olinishi 
imkoniyatini ko‘zda tutmasligi kerak; 
•
lizing dastlabki to‘lovlar bitimining oxirigacha keyingilaridan ko‘p 
bo‘ladigan to‘lovlar jadvalini ko‘zda tutmasligi lozim. Agar bunga yo‘l qo‘yilsa, 
oldi-sotdi bitimi ba’zi soliqlardan qochish maqsadida amalga oshirilgan lizing 
sifatida tuzilganligidan dalolat berishi mumkin; 
•
lizing ijara beruvchini foyda olishning bozordagi me’yoriy 
darajasi bilan ta’minlashi zarur; 
•
lizingni uzaytirish imkoniyati uskunalarning bozordagi me’yoriy 
bahosini hisobga olishi kerak. 1977 - yilgacha firmalar uskunalarni ijaraga, 
ularning bahosini balanslarida ko‘rsatmagan holda olishlari mumkin edi, katta 

---

58 
miqdorda qarzdor bo‘lgan firmalar o‘sib ketgan qarz summasini ko‘rsatmagan 
holda qo‘shimcha ravishda uskunalar sotib olish imkoniyatiga ega edilar. 
Shunday qilib, haqiqiy qarz miqdori investor va ekspertlardan yashirib qolinardi. 
1976 - yili Moliya hisobini standartlash boshqarmasi RA5 13 ni tasdiqladi, unga 
ko‘ra ba’zi lizing bitimlari mulk xarid qilish va zimmaga moliyaviy 
majburiyatlar olish sifatida hisoblana boshladi. Bunday standartdan ko‘zda 
tutilgan maqsad "haqiqiy ijara" va lizing vositasida mulk sotib olish o‘rtasidagi 
farqni chegaralab qo‘yish edi. Standartda quyidagi bandlar bor edi: bitimning 
yakunida mulkka egalik huquqi ijarachiga o‘tadi; lizing bitimi mulkni bitimning
oxirida bozordagi narxdan arzon sotib olishga imkon beradi; bitim muddati mulk 
xizmati foydali muddatining 75 %dan ko‘p yoki shunga teng bo‘ladi; lizing 
to‘lovlarining joriy qiymati lizing mulkining bozordagi me’yoriy bahosinining 
90 %dan ko‘p yoki shunga teng bo‘ladi. Agar bitim mana shu shartlardan loqal 
bittasini qoniqtirsa ham mulk ijarachi balansida hisobga olinadi.
1986 - yildan boshlab lizingning soliq asosidagi iqlimi o‘zgardi. AQSH 
soliq tizimida o‘tkazilgan islohot investitsiyalarga soliq imtiyozlarini bekor 
qilinishi hamda amortizatsiya sohasini o‘zgarishi orqali soliq imtiyozlariga 
yaqinlashuvni cheklab qo‘ydi. Soliq islohoti lizingning iqtisodiy foydasini 
ancha-muncha kamaytirib yubordi, ammo, shunday bo‘lsada, bu tarmoq 
rivojlanishdan to‘xtab qolgani yo‘q.
Keyingi 50 yil mobaynida lizing AQSHda davlat iqtisodiy siyosatining 
strategik muhim yo‘nalishi sifatida e’tirof etib kelindi. Lizing tarmog‘i 
tarixining kattagina qismi AQSH Kongressi tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. 
Kongress 
asosiy 
vositalarining 
sotib 
olinishiga, 
Amerika 
ishlab 
chiqaruvchilarining ishlab chiqarish bazasini yangilashga sarmoya kiritilishini 
har tomonlama rag‘batlantirib turdi.
XX asrning 70-80 - yillarida lizingning gurkirab rivojlanishiga aynan 
vositachi tuzilmalarning faol ishtiroki sabab bo‘lgan. Mazkur vositachi mo-
liyaviy tashkilotlarga soliq bo‘yicha yo‘naltirilgan katta imtiyozlar ularning 
mazkur sohadan manfaatdor bo‘lishlarini ta’minlab bergan.