A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

Masala 11.1.
50% yuklama bilan ishlayotgan 4AI 160 S4 markali asinxron 
motorning foydali ish koeffitsientini toping. Motorning nominal texnik 
berilganlari: P
n
= 18,5 kWt; ω
nom
= 152 1/s; η
n
= 0,88; r
1
/r
2
= 0,6. 
Echim: 
1.
Nominal rejimdagi motorning isroflari:
ΔP = 
2.
Nominal rejimdagi o‗zgaruvchan isroflar:
V
n
= 
3.
isroflar doimiysi 
K = ΔP
n
- V
n
= 2520 – 1110 = 1410 Wt. 

---

306 
4.
Valdagi yuklama M
q
= 0,5 M
n
bo‗lganda motor taxminan s= 0,5 
sirpanish 
bilan ishlaydi. Unda bu rejimdagi o‗zgaruvchan isroflar quyidagicha bo‗ladi: 
V
0,5
= 0,5M
n
ω
0
∙ 0,5
= 0,25 V
n
= 0,25 ∙ 1110 = 278 Wt. 
5.
Bu rejmida motordagi isroflar
ΔP
0,5
= K + V
0,5
= 1410 + 278 = 1688 Wt. 
6.
50% yuklama bilan ishlayotgan motor F.I.K. i quyidagicha bo‗ladi: 
0,5
= 
Ko‗ramizki, motor to‗liqsiz quvvat bilan ishlaganda uning F.I.K. kamayib 
ketadi. Motor F.I.K. ning yuklamaga bog‗liq grafigi 11.1 - rasmda keltirilgan. 
Bu grafik bo‗yicha qarasak motor nominal quvvatdan ortiq yuklansa ham 
uning ishlab chiqarish F.I.K. pasayib, elektr energiyaning isrof bo‗lishiga olib 
keladi. 
 
11.1 - rasm. Asinxron motor F.I.K.ning yuklamaga bog‘liqligi 
(4AI 160 S4 motori). 
Agar o‗zgartirgich kuchli yarim o‗tkazgichlar bazasida bajarilgan bo‗lsa, 
uning F.I.K. yuqori bo‗ladi. O‗zgartirgichdagi isroflar asosan yarim o‗tkazgichli 
uskunalardagi kuchlanishning to‗g‗ridan – to‗g‗ri pasayish qiymatiga bog‗liq 
bo‗ladi. O‗rtacha deb olganda Δu = 2B bo‗lishi mumkin. Ko‗prikli sxemalar uchun 
esa Δu = 4B ni tashkil qiladi. Shunday qilib 440 V li o‗zgartirgichlar uchun isroflar 

---

307 
1% ni 220 V li o‗zgartirgichlar uchun 2%ni tashkil qiladi. Yarim o‗tkazgichli 
o‗zgartirgichlarda reaktiv elementlardagi isroflarni inobatga olgan holda, ularning 
F.I.K 0,95 = 0,98 ni tashkil qiladi deyishimiz mumkin. 
Reduktor, transmissiya kabi mexanik uzatmalardagi isroflar asosan 
ishqalanish kuchi hisobiga bo‗ladi. Bu isroflarning qiymati va F.I.K. tizimida 
ishlatilgan podshipnik turiga, tishli uzatishlar turiga hamda moylash tizimiga 
bog‗liq bo‗ladi. Mexanik uzatmaning F.I.K. doimiy bo‗lmasdan, uzatiladigan 
moment qiymatiga bog‗liq holda o‗zgaruvchan bo‗ladi. 
Mashinaning F.I.K. deb elektr yuritma F.I.K. ning ishchi mashina F.I.K. ga 
ko‗paytmasiga aytiladi. Masalan ventilyator qurilmasi uchun 
v.turg
= η
ven.
∙ η
eyu
= 
(11.4) 
Bu yerda: - ventilyatorning ishlab chiqarish unumdorligi m
3
/s 
H – bosim, Pa, 
η
ven.
- ventilyatorning aerodinomik F.I.K. 
- ishlatilgan elektr quvvati. 
Agar mashina energetik jihatdan o‗zgarmas rejimda ishlayotgan bo‗lsa, 
uning F.I.K. orqali ifodalanuvchi energiya sig‗imi (10.4) formula bilan aniqlanadi. 
Agar mashina davriy ravishda ishlasa (masalan lift), uning F.I.K. har bir davrdagi 
energiya sarfi bilan aniqlanadi 
η
im
= 
(11.5) 
bu yerda:
= 
= 
= 
Bular mos ravishda davr uchun to‗liq foydali ish, ishlatilgan energiya va 
energiya isrofi. 

---

308 
Elektr yuritmani ta‘minlovchi o‗zgaruvchan tok manbaida reaktiv quvvat 
aylanadi. Bu reaktiv quvvat ta‘minot manbaida reaktiv tok hosil qilib unga salbiy 
ta‘sir o‗tkazadi. Reaktiv quvvat qiymati 
Cosθ
qiymati bilan baxolanadi. Bunda 
θ
burchak sifatida birinchi garmonik kuchlanishdan faza siljishi tushuniladi. Qisqa 
tutashtirilgan asinxron motorlarda
Cosθ
ning nominal qiymati 0,7 – 0,8 ga teng. 
Asinxron motorning to‗liq yuklanmasligi 
Cosθ
ning kamayishiga olib keladi. 
TO‘ – D tizimidagi yuritmada (5.3 bobga qarang) 
Cosθ = Cosα
bo‗ladi. 
Cosα
esa impuls – fazali boshqaruv tizimidagi tiristorlarning kechiktirishi bilan 
aniqlanadi. Shuning uchun TO‘ – D tizimli yuritmalarda aylanish tezligi yuqori 
bo‗lganda o‗zgaruvchan tok tarmog‗idagi Cosθ yuqori qiymatga ega bo‗ladi (0,8 – 
0,9) tezlik pasayganda esa α burchak ortadi va Cosθ kamayadi. TO‘ – D tizimli 
yuritmalarni yurgazishda reaktiv quvvat otilishi kuzatiladi. 
Zamonaviy elektr yuritmalarning boshqaruv tizimlarida rostlanmaydigan 
to‗g‗irlagichlarni qo‗llashga xarakat qilinadi. Bunda motor chulg‗amiga 
beriladigan kuchlanish qiymati keng impulsli usul bilan rostlanib, tarmoqdagi 
Cosθ
qiymati 0,95 dan kam bo‗lmasligiga erishiladi. 
Aksariyat 
elektr 
enargiyasi 
istemolchilarida 
reaktiv 
quvvatni 
muqobillashtirish maqsadida katta quvvatga ega bo‗lgan rostlanmaydigan sinxron 
motorli yuritmalarni ishlatish samarali hisoblanadi.