A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

11.2. O‘tish rejimlaridagi energiya isroflar. 
Odatda o‗tish rejimida energiya isroflari ortadi. Chunki bu jarayon katta 
xajmdagi tok sakrashlari bilan xarakatlanadi. Masalan, qisqa tutashtirilgan 
asinxron motorni yurgazishda yurgazish toki nominal qiymatdan 5-6 barobar ortib 
ketadi. Motor tezlik olish jarayonida nafaqat qarshilik momentini engishi, balki 
xarakatlanayotgan massalar kinetik energiyasini oshirish maqsadida dinamik 
momentni ham hosil qilishi kerak. 
Erkin aylanish bilan (M
q
= 0) yurgiziladigan qisqa tutashtirilgan asinxron 
motorni yurgazish vaqtidagi energiya isroflarini ko‗rib chiqamiz. Motorni 
yurgazish vaqtida u tezlikni oshirib, sirpanish 1 dan 0 gacha o‗zgaradi. Bu davrda 

---

309 
rotorda katta energiya isroflari sodir bo‗ladi. Bu esa asinxron motorar uchun juda 
noqulay bo‗lib, bu energiya isroflarini yurgazish qarshiliklariga chiqarishning iloji 
bo‗lmaydi. Rotordagi yo‗qotishlar momentiga va sirpanishga proporsional 
bo‗lgani uchun
ΔP = M· ω
0
s,
(11.6) 
Bir yurgazish paytidagi energiya isroflari quyidagicha bo‗ladi: 
ΔA = 
.
(11.7) 
Erkin yurgazishdagi moment M = J
∑
(dω/
)ni (11.7) ga qo‗yib, integral 
chegaralarini almashtirib quyidagini hosil qilamiz: 
ΔA = 
, 
ΔA =
(11.8) 
Bundan shunday qoida kelib chiqadiki: asinxron motorni erkin yurgazishda 
rotor zanjiridagi isroflar kinetik energiya zaxirasiga tengdir. Bu zahira motor rotori 
va ishchi mexanizmi siltov massasining o‗rnatilgan tezlikka erishishda hosil 
bo‗ladi. 
Shuni aytish kerakki, rotordagi isroflar yurgazish jarayoni vaqtiga, yurgazish 
tokiga va boshqa parametrlarga bog‗liq bo‗lmaydi. Aksincha statordagi isroflar 
yurgazish parametrlariga bog‗liq bo‗ladi.
Motor qizib ketishining oldini olish maqsadida har bir qisqa tutashtirilgan 
asinxron motor uchun inersiya momentlari qiymatining cheklangan miqdori 
belgilanadi 
cheg.
.
Ko‗rsatkich har bir motor uchun kataloglarda beriladi. Agar 
bunday cheklangan miqdor 
cheg
ko‗rsatilmagan bo‗lsa quyidagilarga asoslanib 
hisoblanadi. Massasi m
kg
bo‗lgan rotor kataklaridan ajiraladigan energiyaning 
cheklangan qiymati T
qiz
= 300
0
qizishdan oshib ketmasligi kerak. Bundan esa
ΔA
ruxs
 = m
kat
C
kat
T
qiz
, (11.9)

---

310 
Bu yerda 
C
kat
 – Dj/kg.gr
– rotor katagi materiali issiqlik sig‗imi. 
Hisoblar ikki ketma – ket yurgazish uchun olib boriladi. Shuning uchun 
2ΔAkat
∙S
kat
∙ 300 bo‗ladi. Bu shartlarda quyidagini hosil qilamiz: 
cheg.
<
ni hosil qilamiz. 
Asinxron motorlar uchun yurgazish va tormozlashdagi farq rotordagi 
energiya isroflari emas balki stator zanjiridagi energiya isroflari ham ahamiyat 
kasb etadi. Bu isroflar rotordagi isroflarni bilgan holda quyidagi nisbatga asosan 
aniqlanadi:
ΔA
st
 = ΔA
rot
 · .
(11.10)
 
Statordagi isroflar yurgazish paytaida undagi kuchlanishni pasaytirish 
hisobiga kamaytirilishi mumkin. 
Berilgan jadallik bo‗yicha ω
0
ning ravon o‗zgarishi bilan motor kichik 
sirpanish bilan ishlaydi va bunda motordagi isroflar o‗rnatilgan tezlikdagi isroflar 
singari aniqlanadi, ya‘ni olinayotgan moment qiymati bilan.