rus yerlarining birlashishiga yerdam berdi.
Mamlakatning
birlashishiga tashqi
dushmanlarga qarshi, avvalo Oltin Urda xonlari zulmiga qarshi kurash zaruriyati ko’p jihatdan
katta ta’sir qildi. Rus yerlarini birlashtirgan
“Rossiya”
tushunchasi XV asrning oxirida, shu
jaraenlarning natijasi sifatida vujudga keldi.
Rusning turli knyazlari XIII asrning oxiridan rus yerlariga xukmronlik imkoniyatini
beradigan Oltin Urda yerligini olish uchun kurash olib bordilar.
Dastlab bu yerlikni Tverь
knyazlari qulga kiritdilar. Lekin XIV asrning boshidan yuksala boshlagan Moskva knyazlari ham
yerlikka ega bo’lish uchun kurashga kirishdilar. Bu boradagi o’z aro kurash 1327 yili, Tverdagi
xalq qo’zg’olonini bostirishda Urdaga yerdam bergan Moskva knyazi Ivan Kalitaning (1325-
1340) galabasi bilan tugadi. Oltin Urda Moskva knyaziga boshqa rus yerlaridan soliq yigish
xuquqini berdi. X1V asr 2-yarmida rus knyazlari orasidagi kurash yana keskin tus olib, Oltin
Urdaning rus yerlariga yangi xujumlari boshlandi. Kalitaning nevarasi Dmitriy Ivanovichning
1359 yili knyaz bulishi rus knyazlarining o’z aro urushlarida
Moskvaning galabasi bilan
tugashiga imkon berdi.
Ruslarning Mo’g’ul-tatarlarga qarshi urushlaridagi birinchi va muxim galabaga ham
knyazь Dmitriy erishdi. Dastlab 378 yili Ryazanь yerlaridagi voksa daresi buyida Moskva
qushini Mo’g’ullar ustidan galaba qildi. Lekin xal qiluvchi jang 1380 yili 8 sentyabrda Dmitriy
boshchiligidagi rus qushinlari bilan Oltin Urda xoni Mamay qushini o’rtasida Don daresi
soxilidagi Kulikova maydonida bo’ldi. Jangni Mamayning otliq akskarlari boshlab berdi. Ular
ruslarning oldingi saflariga xujum qildilar va uni qattiq jangda yanchib tashladi. Bir necha soat
davom etgan jangda urdaliklar knyazning markazdagi katta polkini va qushinning chap qanotiini
siqib quyishdi. Jangning xal qiluvchi paytida Serpuxov knyazi Vladimir Andreevich va voevoda
Dmitriy Bobroklarning pistirmadagi polki jangga kiradi. Rus
otliqlari dushmanning orqa
tomonidan zarba beradi. Natijada Mo’g’ullar qushini vaximaga tushib chekina boshlaydi.
Knyazь Dmitriy Ivanovichga bu jangdagi galabadan sung Donskoy nomi berildi.
Mo’g’ul-tatarlarning rus yerlaridagi xukmronligi Kulikova jangidan keyin ham davom
etdi. Oradan ko’p utmay Oltin urda xoni To’xtamish 1382 yili quqqisdan Moskvaga xujum qildi.
Bir qancha vaqt davom etgan mudofaani shahar aholisining o’z i tashkil qildi. Nijegorodlik rus
knyazlari vositachiligida shaharga, avf va’da qilib kirgan Mo’g’ullar o’z so’z laridan qaytib katta
kirgin uYushtirdilar. Dushman ketganidan keyin Moskvadan 24 ming kishining uligi topildi.
Shahar deyarli yenib kul bo’ldi. Qushni yerlardan lashkar tuplab kelgan knyazь Dmitriy
Donskoyning yaqinlashuvi Mo’g’ullarni Moskva yerlaridan ketishga majbur qildi.
Bu borada bir tarixiy voqeaga aloxida tuxtalish lozim. Rus yerlariga katta talafot
keltirgan Tuxtamishxon 1389-1391 va 1394-1395 yillardagi Temur qushinlarining xujumlariga
bardosh bera olmadi. Tuxtamish qushinlarini tor-mor qilgan Temur
Oltin Urdani vayronaga
aylantirdi. Rus yerlarining Mo’g’ul-tatar istibdodidan xalos bulishida Amir Temurning
xizmatlari katta bo’lgan .
Ivan III \1462-1505 yy\ va Vasiliy III \1505-1533 yy\ning knyazligi davrida rus
yerlarining Moskva atrofida birlashuvi tez sur’atlar bilan bordi. Ivan III davrida Yaroslavlь va
rostov knyazliklari yerlari qushib olindi. Moskva knyazligiga 1471-1478 yillardagi urushlar
natijasida Novgorod respublikasi ham qushib olindi. Nixoyat Ivan III davrida 1480 yili Moskva
Oltin Urdaga soliq tulashdan bosh tortdi va shu tariqa Mo’g’ul-tatarlarning
rus yerlarida ikki
yarim asrlik xukmronlikka chek quyildi.
Rus yerlarining birlashishi davom etib 1485 1ili Tverь knyazligi tugatildi. Pskov
respublikasi yerlari 1501 yili, Litva bilan urush natijasida Smolensk yerlari 1514 yilda Moskvaga
buysundirildi. Nixoyat 1521 yili Moskvaga doim qaram belib kelgan Ryazanda knyazlik
xokimiyati tugatildi. Rus yerlarining Moskva atrofida birlashuvi mamlakatning kelajakdagi
siesiy, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqietiga zamin tayerladi.
O’rta asrlarda vujudga kelgan shaharlar boshqa mamlakatlardagi kabi Rusda ham
madaniyat uchoqlariga aylandi. Xunarmanldchilik va savdo-sotiqning
rivojlanishi bilimli
kishilarga bo’lgan talabni oshirdi. Yirik shaharlarda maktablar ochildi. Jumladan kievda X
asrdaeq usmirlar uchun, X1 asr oxirida esa qizlar maktabi ochildi. Arxeologiyaga oid qazilmalar
X1-X111 asrlarda novgorodliklarda qayin pustlogiga yozilgan yerliklari yezuvning keng
qullanilganidan darak beradi. SHikoyatnomalar, taklifnomalar, Xo’jalik ishlaridagi farmoyishlar,
savdo-sotiq va narx-navolar to’g’risidagi yezuvlar bitilgan qayin pustloqlari topilishi fikrimiz
dalilidir.
Rusdagi me’morchilik san’atining Yutuqlari ham moddiy madaniyatning Yuksalib
borganidan darak beradi. Kievdagi sofiya sobori (1037 y),
Novgorod shaxridagi Sofiya
ibodatxonasi (1052 y), Vladimirdagi Dmitrov sobori (1194-1197) kabi go’z al va muxtasham
diniy inshootlar jaxon madaniyati durdonalari qatoriga kiradi.
XU asrda Moskva sobori qurilishiga chaqirilgan mashxur italьyan me’mori Fioravantiga
knyazь Ivan 111 Vladimir shaxridagi XV asr oxirida qurilgan Uspenskiy soborini kursatib
kelishlarini buyurgan. Aytishlaricha, italyan me’mori rus ustalarining ijodiga yuksak baxo berib,
ibodatxonaning chiroyini yuksak baxolagan.
She’riyat soxasida qadimgi Rusning salmoqli asarlariga aloxida tuxtalish lozim. Birinchi
she’riy asar “Igor polki jangnomasi” 1185 yili Kievda qipchoq xoni Konchakning xujumi
munosabati bilan yozilgan. Noma’lum muallif tomonidan bitilgan “Jangnoma” shaklan teran,
vatanparvarlik ruxidagi va xavf-xatarlar paytida rus knyazlariga
qarata qilingan donolarcha
murojaatdir.
Rus tarixida “Igor polki jangnomasi” boqiylik imtixonidan o’tdi. X1U asrda Kulikova
maydonidagi Rus galabasini tarannum etgan “Zadonshchina” dostonining muallifi unga
ochiqdan-ochiq taqlid qilib yezgan.
