Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedogogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

 
Metallarning qotishmalari. 
Qotishmalar — 
suyuqlantirilgan metallarda boshqa metallar, metallmaslar, 
murakkab moddalar erishidan hosil bo‘lgan eritmalar. Qotishmalar kristall 
tuzilishga ega boʻladi.
 

Metallarning bir nechtasini yoki ularga oz miqdorda metallmaslar qoʻshib 

qotishmalar olish mumkin. Qotishmalar xossalari keng chegarada oʻzgaradi. Odatda 
qotishmalarning suyuqlanish haroratlari dastlabki metallarnikidan koʻra kamayishi 

---

24 
aniqlangan. Lekin, qotishmalarning qattiqligi yuqori boʻladi. Eng muhim 
qotishmalarga choʻyan va poʻlat kiradi. Poʻlat temirning kam miqdordagi uglerod 
( 1,7 % gacha) bilan hosil qilgan qotishmasi. Qotishmalarda Mn, Si, S, P va boshqa 
10 dan ortiq qoʻshimchalar bor. Poʻlat temirga nisbatan qattiq boʻladi. Choʻyan 
temirning uglerod (2 % dan koʻp) bilan hosil qilgan qotishmasi. Choʻyan tarkibida 
Si, Mn, P va S boʻladi. Hozirgi paytda texnikada 5000 dan ortiq har xil qotishmalar 
ishlatiladi. Ularga bronza, latun, jez, nixrom, duralyumin va boshqalar kiradi. 
Metallar qotishmalarining issiqlik va elektr o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘ladi. 
Qotishmalarning xossalari ular tarkibini tashkil qiladigan moddalarning xossalariga 
bog‘liq.(2-jadval) 
• 99 % mis va 1 % berilliydan tashkil topgan qotishma misdan 7 marta qattiq 
bo‘ladi. 
• 50,1 % vismut, 24,9 % qo‘rg‘oshin, 14,2 % qalay, 10,8 % kadmiydan iborat 
qotishma 65,5 °C da suyuqlanadi (vismut – 271,3 °C, qalay –231,9 °C, kadmiy – 
320,9 °C, qo‘rg‘oshin — 327,4 °C da suyuqlanadi). 
• Rux, mis, alyuminiy alohida bo‘lganda suvda erimaydi, lekin 5 % rux, 50 % mis, 
45 % alyuminiydan iborat qotishma odatdagi sharoitda suv bilan ta’sirlashib, 
vodorod ajratib chiqaradi. 
 
• 
Gomogen qotishmalar
 
— atom radiuslari o‘lchamlari yaqin metallar orasida 
hosil bo‘lgan, kristall panjara tugunlarida atomlari almashib joylasha oladigan 
qotishmalar (Cu—Au, Ag—Au, Na—K, Bi—Sb). 
• 
Geterogen qotishmalar – atom radiuslari o‘lchamlari keskin farqlanuvchi 
metallar orasida hosil bo‘lgan , kristall panjara tugunlarida atomlar almashib 
joylasha olmaydigan qotishmalar (Sn—Al, Zn—Al).