Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedogogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Metallarning olinish usullari
. 
Metallarning olinish usullari toʻgʻrisidagi soha va fan metallurgiya deyiladi.
Metallurgiya qora va rangli metallurgiyaga boʻlinadi. Qora metallurgiya asosan 
temir, choʻyan va poʻlat olish bilan shugʻullanadi. Сu, Ag, Au, Cr, Ni, Mn va boshqa 
metallar olish sohasi rangli metallurgiyaga tegishlidir.
Tabiatda metallar erkin holda ham uchraydi. Odatda bunday metallarning 
aktivligi kam. Bularga Au va Pt kiradi. Cu, Ag, Hg, Sn va boshqa metallar boʻlsa 
ham erkin holda va ham birikma holda uchraydi. Ba’zi metallarning tabiatda faqat 
birikmalari uchraydi. Bunday birikmalarga oksidlar, karbonatlar, sulfidlar va 
murakkab minerallar kirib, minerallarda bir paytni oʻzida bir necha metallar boʻlishi 
mumkin. Metallarni olinish usullari uchga boʻlinadi: pirometallurgiya, 
gidrometallurgiya 
va 
elektrometallurgiyalar 
hisoblanadi. 
Pirometallurgiya 
jarayonida oksidlar, sulfidlar, karbonatlar va boshqalardan yuqori haroratda qaytarib 
metallarni ajratib olish tushuniladi. Qaytaruvchilar sifatida koʻmir, is gazi, faol 
metallar, vodorod, metan va boshqalardan foyadalaniladi. ZnS tutgan ruda 
kislorodda yoqilib, oksidiga aylantiriladi, keyin CO yoki koʻmir bilan qaytarilib 
metallga aylantiriladi. Fe, uning qotishmalari, Cu, Zn, Cd, Sn, Ge, Pb va boshqa 
metallar pirometallurgiya usullarida olinadi.
Agar metallarni qaytarish jarayonida alyuminiy ishlatilsa, alyuminatermiya
deyiladi. Masalan, shu usul bilan magnetitdan temir olinadi. 
3Fe
3
O
4
+8Al = 4Al
2
O
3
+ 9Fe 
3Mn
3
O
4
+ 8Al = 4Al
2
O
3 
+ 9Mn 
Cr
2
O
3
+ 2Al = Al
2
O
3
+ 2Cr 

---

17 
Mn, Cr, Ti, Mo, W larni olishda uglerod ishlatilsa karbidlar hosil boʻlib qolgani 
uchun ular faqat metallotermik usullarda olinadi. Qaytarishda vodorod ishlatilsa 
vodorodtermiya deyiladi. Bu usulda Mo, W kabi metallar olinadi. 
MoO
3 
+ 3H
2 
= Mo + 3H
2
O 
Gidrometallurgiya metallarni rudalardan eritmaga oʻtkazish orqali ajratib olishdir. 
Eritmadan metallar turli usullar bilan ajratib olinadi. Masalan, mis(II)oksiddan mis 
olishda, avval mis birikmasi eritmaga oʻtkazilib, soʻngra elektroliz usuli bilan ajratib 
olinishi mumkin. Eritmadan birorta faolroq metall bilan qaytarilsa ham boʻladi. 
Elektr. 
2 CuSO
4
+2H
2
O = 2Cu+O
2
+2H
2
SO
4 
CuSO
4
+Fe=FeSO
4
+Cu 
CuO+H
2
SO
4
= CuSO
4
+H
2
O 
Gidrometallurgiya jarayoni Cu, Au, Ag olishda juda qoʻl keladi. Masalan, 
oltin yoki kumush olishda ruda tarkibidagi metall avval eritmaga kompleks birikma 
hosil qilish orqali oʻtqazilib, soʻngra birorta arzonroq metal (Zn) orqali eritmadan 
ajratib olinadi.
4Ag+O
2
+8KCN+2H
2
O=4K[Ag(CN)
2
] +4KOH 
2 K[Ag(CN)
2
] +Zn= K
2
[Zn(CN)
4
] +2Ag 
Ag, Au, Cu, Zn, Cd, U, Mo ana shu usullar yordamida olinadi.
Elektrometallurgiya usulida metallarni ajratib olishda elektrolizdan 
foydalaniladi. Bu usul ishqoriy, ishqoriy yer metallari, alyuminiy olishda qoʻl keladi.
Bunda inert (grafit, koʻmir, iridiy, tantal) kabi erimaydigan elektrodlar va eriydigan 
(Cu, Ni, Zn) elektrodlar ishlatiladi. Ba’zan elektroliz metallarni tozalash 
(rafinatsiya) uchun ham kerak boʻladi.