O’zbekiston respublikasioliy va o’rta мaxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

1.2.Favqulodda vaziyatning tavsifi va uni oldindan bashorat qilish
Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta korsatkich boyicha aniqlanadi:
Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ni tarifi);
FV ning mohiyati (mazmuni);
FV ning sabablari;
FV ning shikastlovchi omillari;
FV da qaltislikni oshiruvchi omillar;
FV ni oldindan bilish mumkinligi (monitoring, bashorat, ogohlantirish, 
yumshatish);
FV ni bartaraf qilish (falokatdan qutqarish va boshqa kechiktirib bolmaydigan 
ishlarni bajarish);
Moddiy zararni aniqlash (bevosita va bilvosita).
Har qanday turdagi xavf-xatarli holatlar muayyan sharoitlarda, muhitda favqulodda 
vaziyatlarga olib keladi.
Yani:xavf-xatar (FV manbai, havfli tabiat hodisasi, Malum sharoit va muhitda
havf bor obektlar, ekologik vaziyat) FV oqibatlari turli tuman bo’ladi. Ular FV 
turiga, tusiga va tarqalish miqyosi (masshtabi)ga bogliqdir. FV oqibatining asosiy 
turlari: olim, odamlarni kasallanishi, inshoatlarning buzilishi, radioaktiv 
ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial zaharlanishlar. Yana shuni alohida qayd qilish 
kerakki, FVning kopgina holatlarida boshqa zararli omillar bilan birga ruhiy 
jarohatlovchi holatlar ham mavjud boladi. Bu paytda ota kuchli tasodifiy tasirilar 
odamning ruhiy holatini buzulishiga olib keladi. Bu tasirning xavfli eri shundaki, 
bu ruhiy holat faqatgina shu tasir xududidagina emas, undan chiqqandan keyin 
ham davom etishi mumkin. FV havfini oldindan malum aniqlikda aniqlash 
mumkin bolsa, ammo, uning ruhiy tasirini aniq aytish mushkul hisoblanadi.
FVning zararli va xavfli omillari tasiri ostida joylashgan aholi, hayvonlar, 
inshoatlar, moddiy resurslarni barchasi - «Shikastlanish ochogi» deyiladi. Oddiy 

---

14 
(bir turli) shikastlanish ochogi deb, faqat bir shikastlovchi omil tasirida hosil 
boladigan ochoq tushuniladi. Masalan: portlash, yongin natijasida buzilish, 
kimyoviy zaharlanish kuzatiladi. Murakkab (kop turli) shikastlanish ochogi 
deganda bir necha shikastlovchi omillar tasirida yuzaga kelishi tushuniladi. 
Masalan, kimyo korxonasidagi portlash, binolarning buzilishiga, yongin, kimyoviy 
zaharlanish kabi oqibatlarga, er silkinishi, kuchli boron, inshoatlarning buzilishidan 
tashqari, suv toshqini, yonginlar, elektr tarmoqlarining ishdan chiqishi, zaharli 
gazlarning chiqib ketishi natijasida zaharlanish va boshqa talofatlarga olib kelishi 
mumkin.
FVlardan himoyalanishning asosiy sharti, sharoitni baholay olish, keltirib 
chiqargan sababini va uning mexanizmini bilishdir. Jarayonning mohiyatini bilib, 
uning oqibatini oldindan aytib berish mumkin. Oz vaqtida va aniq olingan 
malumot samarali himoya uchun ota muhimdir.
FVlar quyidagilar natijasida paydo boladi:
Ogirlik kuchlari, er aylanishi yoki haroratlar farqi tasiri ostida paydo boladigan, tez 
kechadigan jarayonlar;
Konstruktsiyalar yoki inshoatlar materiallarining zanglashiga yoki chirishiga, fizik-
mexanik korsatkichlarning pasayishiga olib keladigan tashqi tabiiy omillar tasiri;
Inshoatlarning loyiha ishlab chiqarish nuqsonlari (qidiruv va loyiha ishlaridagi 
xatolar, qurilish materiallari, konstruktsiyalar sifatining pastligi, qurilish 
ishlarining sifatsiz bajarilganligi, qurish va sozlash ishlarida texnika xavfsizligiga 
rioya qilmaslik va hakozo);
Ishlab chiqarish texnologik jarayonlarning inshoat materiallariga tasiri (meyoridan 
ortiq kuchlanishlar, yuqori harorat, titrashlar, kislota va ishqorlar tasiri, gaz-bug va 
suyuq agressiv muhitlar, mineral moylar, emulsiyalar tasiri);Sanoat ishlab 
chiqarish texnologik jarayonlarining va inshoatlarni eksplutatsiya qilish 

---

15 
qoidalarining buzilishi (bug qozonlarining, kimyoviy moddalarning, komir 
konlarida metan gazining portlashi va hakozo);
Turli korinishlardagi harbiy faoliyatlar.
Kelib chiqishi va turidan qatiy nazar FVlarning rivojida tortta harakterdagi 
fazalarni ajratish mumkin:
uygonish, paydo bolish;
rivojlanish, avj olish fazasi;
eng yuqori darajasi, eng yuksak darajadagi fazasi; 
pasayish, o‘tish fazasi 
(oqibatini tugatish).
Uyg‘onish fazasida bo‘lg‘usi FV ning zamini uchun sharoit yaratiladi: nohush 
tabiiy jarayonlar faollashadi, inshoatlarning loyiha ishlab chiqarish nuqsonlari 
yigila boshlaydi va koplab texnik nosozliklar yuzaga chiqadi, uskunalar ishida, 
injener texnolog xodimlar ishida nuqsonlar paydo boladi.
Uygonish fazasi davomiyligini aniqlash uchun, bu ham juda katta taxmin bilan 
seysmik, meterologik, sellarga qarshi va boshqa stantsiyalarning kuzatuvlarini juda 
sinchiklab organish va muntazam yozib borish orqaligina bajariladi.
Rivojlanish, avj olish fazasi inson omili asosiy orinni egallaydi. Statistik 
malumotlar 60% dan ortiq avariyalar inson hatosi tufayli roy berganligini 
korsatadi.
Eng yuqori darajadagi fazada esa odamlar va atrof muhitga havf solib turgan 
modda yoki energiyaning ozod bolishi, yani FV kuzatiladi.
FVning oziga xosligi shundaki, u zanjirsimon xususiyatga ega. Unda energiya tola, 
zaharli va biologik komponentlarning qoshilib ketishi tufayli uning rivojlanishi kop 
martalab ortib ketadi.
Pasayish, otish fazasi vaqt boyicha xavf manbaning jilovlab olish davridan boshlab 
to uning oqibatini bevosita va bilvosita bartaraf qilguncha ketgan vaqtdir.Bu 
fazaning davomiyligi yillar, gohida 10 yillar davom etishi mumkin.

---

16