Aholini ijtimoiy himoya qilish

 

---

 
2.Aholini ijtimoiy himoya qilishning Bismark (
Kontinental
) modeli 
Bismark yoki kontenental Evropa modelida ijtimoiy himoya darajasi va 
kasbiy faoliyatning davomiyligi orasidagi kuchli bog‗lanish mavjud bo‗ladi. Uning 
asosida ijtimoiy sug‗urta turib, bu xizmatlarni moliyalashtirish asosan sug‗urta 
badallari hisobiga amalga oshiriladi. Bu modelning asosiy tamoyillari XIX asrning 
oxirida Germaniya 
kansler
i Otto fon Bismark tomonidan o‗sha zamon uchun 
progressiv ijtimoiy qonunchilikning asosi yaratildi va u kelgusida ko‗pgina 
mamlakatlar uchun namuna bo‗lib xizmat qildi. SHu vaqtning o‗zidayoq hozirgi 
kunda nemis tizimida amal qilinadigan ijtimoiy sug‗urtaning uch tarmog‗i: qarilik 
va nogironlik sug‗urtasi, kasallik sug‗urtasi va ishlab chiqarishdagi baxtsiz 
xodisalardan sug‗urta o‗z ifodasini topgan. Germaniyadan tashqari bu modelning 
asosiy 
tamoyillari

Avstriya, 
Fransiya, 
Benilyuks 
kabi 
Evropa 
ittifoqi 
mamlakatlarida o‗z ifodasini topgan. Bu modelning asosida kasbiy birdamlik 
tamoyili turib, yollangan ishchilarning ijtimoiy fondlari orqali boshqarilib boriladi. 
Ijtimoiy sug‗urta mablag‗lari har oylik maosh olinganida ijtimoiy to‗lovlar 
shaklida jamlanadi. Bunday sug‗urta tizimi davlat byudjeti tomonidan 
moliyalashtirilmaydi. Byudjet universalligi bu modelning tamoyiliga ziddir. Lekin 
hozirgi kunda Evropa mamlakatlarida ushbu model faqatgina mazkur 
tamoyilgagina asoslanmasligi mumkin. SHuning uchun ham kam ta‘minlangan 
aholi uchun jamiyat milliy birdamlik asosida ijtimoiy yordam tizimi orqali amalga 
oshiradi. Germaniyada misol uchun majburiy ijtimoiy sug‗urta qonun orqali 
belgilab qo‗yilgani bilan, unga doimo qattiq rioya qilinmaydi. Bu asosanoylik ish 
haqi darajasi hisobga olinadi, qachonki shu darajadan yuqori bo‗lsa, u holda 
ijtimoiy sug‗urta majburiylikdan ixtiyoriy xarakterga o‗tadi, yoki limitlangan 
ajratmalar (bu erda majburiy ijtimoiy sug‗urta ajratmalari chegaraviy oylik 
maoshlaridan ajratiladi, ijtimoiy to‗lovlar esa shu darajaga nisbatan belgilanadi). 
SHunday qilib ushbu modelning asosida kommutativ haqqoniylik yotadi, qachonki 
ijtimoiy ajratmalar ijtimoiy vznoslar hajmi orqali aniqlanadi. Germaniyada aynan 

---

XIX asrning oxirida nemis ijtimoiy himoya tizimi aynan shu model orqali tarkib 
topgan. Hozirgi kunda nemis ijtimoiy himoya modeli takomillashib bormoqda va 
ijtimoiy himoyani moliyalashda fiskal ulush hajmi oshib bormoqda.
Bismark modeli ijtimoiy sug‗urta mexanizmiga asoslangan bo‗lib, u mehnat 
qobiliyati yo‗qolishi bilan sug‗urtalanuvchilarga to‗liq yoki qisman kompensatsiya 
beriladi. Ijtimoiy ta‘minot byudjet badallari, ishchi va ish beruvchining sug‗urta 
badallari hisobidan moliyalashtiriladi. Ijtimoiy sug‗urtaning Bismark modelining 
afzalligi ish stajiga va daromad miqdoriga qarab ijtimoiy nafaqalarning o‗sishi va 
bu orqali fuqarolarning mehnat faoliyati rag‗batlantiriladi. Bo‗sh mablag‗larni 
qo‗shimcha ravishda ijtimoiy sug‗urta fondlariga jalb qilish orqali, ijtimoiy 
to‗lovlar miqdorini ko‗paytirish mumkin. Ushbu modeldan foydalanishda ijtimoiy 
xarajatlarni davlat tomonidan moliyalashtirishning qoldiq tamoyiliga amal qilinadi. 
Bismark modelining kamchiligi ishchilar soni va ijtimoiy sug‗urta to‗lovlari 
miqdoriga bog‗liqligidadir. Ishchilar sonining kamayishi bilan ijtimoiy to‗lovlar 
darajasi pasayadi yoki ijtimoiy ajratmalar miqdori oshadi. 
Bismark modeli quyidagi uch asosiy xususiyatdan iborat: 
1.
Ushbu model insonning kasbiy faoliyati davomiyligi va ijtimoiy ta‘minot 
darajasi o‗rtasidagi to‗g‗ridan-to‗g‗ri bog‗liqlikni tavsiflaydi. 
2.
Asosiy tamoyil sifatida bozor va davlat nazorati ostida ijtimoiy sug‗urta 
tamoyiliga e‘tibor qaratiladi. 
3.
Jamoat tashkilotlari va xayriya fondlari fuqarolarning ijtimoiy ta‘minotida 
juda faol hisoblanadi. 
Germaniya kontinental modelning barcha tamoyillarini amaliyotga to‗liq joriy 
eta olgani bilan ajralib turadi. Bu davlatda sug‗urta qonunchiligining 
asoschilaridan bo‗lib, mamlakat hayotida muhim siyosiy rol o‗ynagan kansler Otto 
fon Bismark hisoblanadi. U birinchi bo‗lib mamlakat aholisiga ma‘lum ijtimoiy 
kafolatlar beradigan bir qator qonunlarni qabul qildi. Ulardan asosiylari ―Sanoat 
xodimlarining kasalligini sug‗urta qilish to‗g‗risida‖gi qonun (1884), ―Ishlab 
chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan sug‗urta qilish to‗g‗risida‖gi qonun (1885) 
hamda ―Nogironlik va qarilikni sug‗urtalash to‗g‗risida‖gi qonun (1891). 

---

Ushbu qonunlar orqali shaxsning o‗z mustaqilligi, jamoatchilikning qo‗llab-
quvvatlanishi va hukumatning davlat tomonidan qo‗llab-quvvatlanishi uch tomon 
o‗rtasida o‗zaro manfaatli kelishuvlar yuzaga kelishiga olib keldi. 
Hozirgi kunda Germaniyada ijtimoiy sug‗urtaning 4 ta turi amal qiladi: 
pensiya sug‗urtasi, majburiy tibbiy sug‗urta, ishsizlik sug‗urtasi, baxtsiz 
hodisalardan sug‗urta. Ijtimoiy ta‘minot tizimi shuningdek, bolalarga nafaqa (bola 
tug‗ilganda bir martalik to‗lovlar, kam ta‘minlangan oilalarga va ko‗p bolali 
oilalarga dotatsiyalar), qochqinlarga yordam, ta‘lim uchun nafaqalar, davolanish 
uchun nafaqalar, pensiya subsidiyalari, urush qurbonlariga, nogironlarga yordam, 
kam ta‘minlangan fuqarolarga ijtimoiy yordam shaklida ajratilgan davlat 
mablag‗larini qamrab oladi. Germaniya sug‗urta tizimida birinchi o‗rinda 
mehnatga layoqatli aholi uchun yaxshi va mos iqtisodiy sharoitlar yaratishga urg‗u 
beradi. Ijtimoiy siyosatning ushbu shakli muvaffaqiyatli bo‗ldi. Lekin undagi 
muhim bir kamchilik – davlat byudjeti xarajatlarining asosiy qismi ijtimoiy 
himoyaga sarflanadi. Ushbu xarajatlarni qoplash uchun ishlayotganlardan 
olinadigan soliqlarni doimiy ravishda oshirishga to‗g‗ri kelmoqda. Soliqlarning 
ko‗pligi tufayli odamlar ishlash uchun rag‗batni yo‗qotadilar. CHunki odamlarning 
soliqlardan ajratib qolgan mablag‗i ishga yaroqsiz odam oladigan ijtimoiy himoya 
mablag‗iga teng bo‗lib qoladi.
 
Ushbu masalani ijobiy hal qilish uchun hozirgi 
vaqtda siyosiy jihatdan ham bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda, ulardan 
asosiysi sifatida ijtimoiy yordam oluvchilarni ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb 
qilishni tashkil etilayotganini aytib o‗tish mumkin.