бу, у, шу, ўша, ушбу.
Сўзлашув нутқида
анови/анови, манави/манови
каби сўзлар ҳам кўрсатиш
олмошлари сифатида ишлатиляпти. Бу сўзлар
ана
ва
мана
сўзларининг
у
ҳамда
бу
олмошларига қўшилишидан ҳосил бўлган
29
. Биз ишимизда бу сўзларни ҳам зарур ўринларда
тадқиқот доирасига жалб қиламиз.
Шу пайтгача тилшуносликда олмошларга ўринбосар сўзлар сифатида
30
, ишора қилувчи,
лекин номламайдиган сўзлар
31
, қандайдир предмет ёки белги тушунчасининг мавжудлигини
кўрсатадиган сўзлар
32
, предмет, белги ва миқдор маъноларини тўғридан-тўғри кўрсатмай,
бошқа предмет, белги ва миқдор тушунчалари билан боғланган ҳолда ифодалайдиган
сўзлар
33
, предмет, белги ёки миқдорни ифодаламасдан, балки фақат ишора қилувчи сўзлар
34
,
сўзларнинг алоҳида лексик тоифаси сифатида нафақат грамматик, балки лексик-семантик
бирликка ҳам эга бўлмаган сўзлар
35
, категориал маъноси нарса (белги)га муайян
вазиятдан, муайян нутқ шароитидан келиб чиқиб ишора қилишдан иборат бўлган сўзлар
36
сифатида турлича муносабатда бўлиб келинмоқда. Олмошлар масаласига сингактик нуқтаи
назардан ёндашувни таклиф қилган фикрлар ҳам бор
37
.
Шулар билан бир қаторда олмошларнинг оддий ўринбосар сўзлар эмаслиги ҳақида ҳам
айрим фикрлар билдирилган
38
.
Кейинги пайтларда эса, айниқса, тил ва нутқ тушунчалари ўзаро фарқланаётган илмий
ишларда олмошларнинг ҳам айнан тил тизимида (нутқдагина эмас) ўзларининг доимий
маънолари мавжудлиги ҳақидаги қарашлар пайдо бўлмоқда
39
.
29
Кононов А.Н. Грамматика оовременного узбекского литературного языка.-М.-Л., С. 177
30
Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматулласв Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент, 1992. 301-6.; Шоабдураҳмонов Ш,
Асқарова М., Ҳожиев А, Расулов И., Дониёров X. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент, 1980, 290-6.
31
Кононов А.Н. Грамматика оовременного узбекского литературного языка.-М.-Л., С. 172.
32
Мярзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. Тошкент.1978, 113-6.
33
Асқарова М. Олмошлар ҳақида баъзи мулоҳазалар // Ўзбек тили ва адабиёти, 1969.-
№ 4. 27-6.
34
Суяров
И. Местоимение в современном узбекском литературном языке. АКД, Самарканд, 1965.
35
Виноградов В. В. Русский язык. (Грамм. учение о языке) М.-Л. 1947, -С.322.
36
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.,1969, С.227.
37
Исаченко А. В. О синтаксической природе местоимений//"Проблсмы современной филологии”, к 70-летию В.В.
Виноградова. - М., 1969, - С.159-166
38
Зарецкий А. О местоимении // Русский язык в школе, 1940,- № 6. - С, 16-22.
39
Петрова О.В. Местоимение в системе функционально-семантических классов слов. 1989. - С. 144. Кацнельсон С. Д.
Типология языка и речевое мышление.- Л., 1972. - С.147. Селиверстова О. Н. Местоимение в языке и речи.- М., 1988.- С.29.
278
Маълумки, кўрсатиш олмошлари "от, сифат ва равишларнинг
ўрнида қўлланиб, уларнинг
ўринбосарлари ҳисобланади"
40
. Аввало, шуни айтиш керакки, "от ўрнида" қўлланадиган
кўрсатиш олмошлари бу сифат ўрнида қўлланадиган кўрсатиш олмошларининг ўзидир.
Олмош боғланган сўз гап ичида туширилгандан кейин унинг хусусиятлари олмошга кўчади ва
олмош бу ерда от ўрнида келади:
Орамизда ёмон бир девор пайдо бўлган эди. Бугун ўша
(девор) қулаб тушди, (П.К,.)
Равиш ўрнида келадиган кўрсатиш олмошлари такрорлансагина бундай вазифани
бажара олади ёки маълум келишик қўшимчасини қабул қилибгина равиш ўрнида алмашиб
келиши мумкин:
Do'stlaringiz bilan baham: |