I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Daryo, ko‘l va dengizlar tabiati. 
Markaziy Osiyo tog‘larida t o ‘plangan 
ko‘p miqdordagi muz va q o r juda ko ‘p suv zahiralarini o ‘zida saqlaydi. Bu 
yerlarda suv zahiralari 
1750 
km kubni tashkil etadi. (P.Baratov, 
1991-y.)
Respublikam izda 
20 
dan ortiq chuqur suv om borlari joylashgan b o ‘lib, 
ularda 20 km kub ga yaqin chuchuk suv to ‘planadi. Respublikam izning eng 
katta suv om borlariga Qayroqqum , Chorvak, Andijon, K attaqo‘rg‘on, J a ­
nubiy Surxon, Pachkam ar, Tolim aijon kabilar kiradi. Am udaryo, Sirdaryo 
va Hi daryolari tog‘lar orasidan tekislikka oqib chiqib, Orol dengiziga va Balx- 
ash k o ‘liga yetib boradi. Kichikroq daryolardan Zarafshon, Q ashqadaryo va 
shu kabilarning suvlari ekinlam i sug‘orishga to ‘liq sarflanadi. M arkaziy Osi- 
yoda suv om borlaridan tashqari m ayda-chuyda ko‘llar ju da k o ‘p b o ‘lib, 
ular atrofida ju d a k o ‘p qushlar yashaydi, qushlar k o ‘p uchraydigan ko‘llarga 
Amudaryo deltasidagi Suda’yo ko‘li, Qizilqumdagi Aydarko‘l va Qoraqum ning 
g ‘arbidagi Sariqam ish ko‘llari kiradi. Bu yerlarda har yili pushti va gajakli 
sako qushlar, qorabuzovlar, baliqchi qushlar, o ‘rdaklarning bir qancha tu r­
lari, qaig ‘alar va kultkovlam ing bir qancha to ‘dalari hayot kechiradi.
Ikki yuz km dan ortiqroqqa ch o ‘zilgan Aydarko‘1 sahroda Sirdaryoning 
toshqin suvlari t o ‘planishi natijasida paydo b o lg a n . C h u q u r suvli joylam i 
o ‘rab olgan quloq qam ishzor, kugazorlar, turangi, yulg‘un, yantoq o ‘sib 
yotgan b ir q a n c h a o ro llar, o ‘rdak, qarqara, k o ‘lbaq a, q o sh iq b u ru n ,
120

---

kvakvalar yashaydigan m askan b o ‘lib qolgan. Q um li sayozliklari keng 
b o ‘lgan orollarda dengiz kabutari, chegrovi, dengiz qaldirg‘ochlari, k o i
baliqchi qushlari yashaydi.
Yozgi suv k o ‘payish vaqtida A m udaryo va Sirdaryo loyqalanib to 'lib - 
toshib oqadi. Ularning bu oqar tubi toshloq joylarda lopotonos (baliq)laming 
kattasi va kichigi yashasa, tinch qo'ltiqlarida yirik laqqa, zog‘ora, sazan 
baliqlar ko'payadi. D aryo qirg‘oqlarida qattiq ovozlari bilan shovqin solib, 
kulrang turn alar yurishadi.
2 0 -2 5 yil m uqaddam Orol dengizi suvlari M o‘ynoq va Uchsoydagi aholi 
yashaydigan uylam ing ostonasida chayqalib tu rar edi. H o zir esa dengiz 
M o'ynoq shahridan m utlaqo uzoqlashgan (5 0 -6 0 km ). Orol dengizining 
janub va janubi sharqiy qiig'oqlarida baliq ovlash tugatildi. Orol dengizi 
qurib borm oqda. 1990-yilga kelib Orol dengizining suv sathi 1960-yiIga 
nisbatan 14 m gacha pasaydi. Dengiz sathining 40 % ga yaqini quridi va 
uning um um iy hajm i 60 % ga kamaydi (T a’sis loyihasi 1997-yil Yevropey- 
skaya komissiya M intoerstrast 34,3/88 Ryu, M antayne-B elgiya, 1000 Bry- 
ussel). Dengizni qayta tiklash uchun zudlik bilan chora ko‘rilsagina Amudaryo 
va Sirdaryo deltalaridagi qadim iy ko‘llar o'lkasiga kuch kirib, bu yerlarda 
yana baliqchilikni va m o‘ynachilikni qayta tiklash m um kin b o ‘ladi. Qurigan 
Orol dengizining hajm i Belgiya davlati hududidan kattaroq bo'lib, undan 
juda ko’p chang va b o ‘ron k o ‘tarilib turadi. Ayniqsa, bu b o ‘ronlar bahor 
paytlarida k o ‘p b o ‘lib, tuzli changlarni osm onga k o ‘tarib 300 km qalinlikda 
chang bulutlarni hosil qiladi. Bu bulutlar esa uzoq m asofalarga, hattoki 
shimoliy qutblargacha tuzli changlarni olib borib tarqatadi.