I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Oziq zanjiri. 
A w algisi keyingisi u ch u n ozuqa hisoblangan o ‘zaro 
b o g lan g an bir necha turlar yoki organizm lar oziq zanjirini hosil qiladi. 
Misol:
Organik qoldiqlar
Oziq zanjiri o ‘sim liklar t o ‘plagan organik m oddalar va energiyani bir 
tu r ikkinchisini yeyishi orqali bir necha organizm lar qatoridan o ‘tkazishidir. 
Shunday qilib, oziq zanjiri tu rlar orasidagi tropik b o g la n ish d ir (yunoncha
116

---

“tro fi“ — oziqlanish). Oziq zanjirining birinchi zvenosi avtotrof o'sim liklar 
(produtsentlar) hisoblanadi. Ikkilamchi zvenosini o ‘txo‘r (birlamchi iste’mol 
qiluvchilar) va g o ‘shtxo‘r (ikkilamchi iste’mol qiluvchilar) hayvonlar yoki 
konsum entlar tashkil etadi.
Oziq zanjirining uchinchi zvenosini organik m oddalam i m ineral m od- 
dalarga parchalovchi m ikroorganizm lar (redutsentlar) hosil etadi. Tabiatda 
oziq zanjiri 3—4 darajada b o ‘ladi. Bir darajadan ikkinchi darajaga o ‘tishda 
eneigiya va m oddaning m iqdori taxm inan 10 m artaga yaqin kam aya boradi, 
chunki qabul qilingan energiyaning 90 % ga yaqini organizm larning hayot 
faoliyatini t a ’m inlashga s a r fb o ‘ladi. Qolgan 10 % igina organizm lar ta n a ­
sining tuzilishi uchun ketadi. Shu sababli h ar bir keyingi oziq darajasida 
individlar soni ham progressiv kamaya boradi. M asalan, o ‘rtacha olganda 
1000 kg o ‘simlikni yeganda hayvon 100 kg ga sem iradi, bunday massali 
o ‘txo‘r hayvonni yegan yirtqichlam ing biomassasi 10 kg gacha ortishi m um ­
kin. Ikkilam chi yirtqichlarniki esa 1 kg gacha ortadi. Shunday qilib, oziq 
darajalarida m oddalar kam aya borishi kuzatiladi. Bu qonuniyat ekologik 
piram ida qoidasi deb ataladi. Piram idaning asosini avtotrof organizm lar 
tashkil qiladi. U larning yuqorisida o ‘tx o ‘r hayvonlar, undan ham yuqorida 
yirtqich hayvonlar, eng c h o ‘qqisida yirik yirtqich hayvonlar joylashadi.
Suv havzalaridagi oziq zanjirining tip ik m is o li fltoplanktonlar, zoo- 
planktonlar, m ayda baliqlar, yirik baliqlar hisoblanadi. Bu oziq zanjirida 
ham biomassa va energiya miqdori ekologik piram ida qoidasiga muvofiq to- 
bora kam aya boradi. S u n ’iy qishloq xo'jalik ekosistem alarida ham h ar bir 
keyingi oziq zanjiri darajasida eneigiya miqdori o ‘n m artagacha kamaya b o ­
radi, shuning uchun ovqat ratsionida o'sim lik oziqlarini kam aytirish hiso- 
biga g o ‘shtning m iqdorini k o ‘paytirsak, shu m uayyan ekologik tizim da oziq 
bilan ta ’m inlovchi odam lar soni kam ayishi kerak. Ekosistem alar tabiiy va 
sun’iy b o ‘ladi. Tabiiy ekosistem alaiga o ‘rm onlar, o ‘tloqlar, tu n d ra zonalari, 
dasht, c h o 'l, to g ‘ zonalar, ko‘l, dengiz, okean suvlari ekosistem alari m i­
sol b o ‘la oladi. U larning tuzilishi va kom ponentlari, xususiyatlari, undagi 
organizm larning o ‘zaro m unosabatlari to ‘g ‘risida yuqorida batafsil bayon 
etildi.
S u n ’iy ekosistem alar inson faoliyati natijasida paydo b o ‘ladi.
U larga agrosistem alar, shahar ekosistem alari, kosm ik ekosistem alar 
kiradi. S u n ’iy ekosistem alardan eng m uhim i agroekosistem a hisoblanadi. 
U lar odam tom onidan yaratilgan biogeotsenozlardir. Agrosistemalaiga dala- 
lar, yaylovlar, o ‘riladigan o'tloqlar, su n ’iy o ‘rm onlar, xiyobonlar, bog‘lar 
kiradi. Agroekosistem a tabiiy ekosistem adan farq qilib, a) turlarning soni 
kam b o ‘lganligi uchun o ‘z -o ‘zini idora qila olm aydi; b) ularning tu ig ‘unligi 
m ustahkam em as, chunki turlar tabiiy tanlanish em as, balki su n ’iy tan -
117

---

lanishning ta ’sirida b o ‘ladi; v) agrotsenozlar uchun energiya manbayi b o ‘lib 
faqat quyosh energiyasigina em as, inson tom onidan sarflanadigan energiya 
(sug'orish, o ‘g ‘itlash, m ashinalardan foydalanish) h am hisoblanadi. Agro- 
ekosistem ada elem entlar davriy aylanishiga inson aralashadi. C hunki bu 
elem entlar hosil bilan biiga yig‘ib olinadi. U larning o ‘m ini to ‘ldirish uchun 
tuproqqa m ineral o ‘g‘itlar solinadi. Hozirgi davrda quruqlikning 10 % ga 
yaqinini shudgorlanadigan yerlar, 20 % ini yaylovlar hosil qiladi.
Osiyo, Afrika va Janubiy Am erikadagi agroekosistem a ju d a kam hosilli 
b o ‘lib, sanoat regionlari u chun yetarli m iqdorda m ahsulot yetishtira ol- 
maydilar. H osildorlikni oshirish uchu n yoqilg‘i kimyoviy m oddalar m ash- 
inalami ishlatish yo‘li bilan juda ko‘p energiya sarflanadi. Ko'pincha 
energiya 
m iqdori oziq m ahsulotlardagi energiya m iqdoridan ortiq b o ‘ladi. Bu esa 
iqtisodiy tanglik holatida agroekosistem alar rentabelligini kamaytirib yubor- 
moqda.
S u n ’iy yaratiladigan agroekosistem alar inson to m o n id an doim iy na- 
zoratni talab qiladi. Faqat ayrim tu rd an tashkil topgan ( m asalan pax- 
tadan) maxsus agroekosistemalar vaqtincha iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. 
A m m o ju d a k atta m aydonlarda paxtaning m onokulturasi tuproqning buzi- 
lishiga va strilizatsiyalanishiga, zararkunandalam ing k o ‘payishiga va natijada 
ekosistem aning buzilishiga olib keladi.
Almashlab ekishni q o llash , ekologik jam oaga q o ‘shim cha tarkibiy qism - 
larni, m asalan, ento m o fag (h a sh aro tlarn i), changlatuvchi asalarilam i 
k o ‘paytirish ekologik sistem ani barqarorlashtirishda yordam beradi.
C h o ‘llar, o ‘tloqlar, dashtlar kabi yaylov sifatida foydalaniladigan tab i­
iy ekosistem alarning m ahsuldorligini oshirish uchun serhosil o ‘tlar ekish, 
o ‘g ‘itlab, tu pro q n i su n ’iy sug‘orish usullaridan foydalanish m um kin. Agro- 
tsenozlarning iqtisodiy sam aradorligini yanada oshirish uchun ekinlarga 
ishlov berishning industrial texnologiyasidan foydalanish, yangi navlar va 
duragay o ‘simliklami yaratishda genetik injeneriya va biotexnologiya usullaridan 
foydalanish lozim .