I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Markaziy Osiyo regionining ekosistemalari. 
Bu m intaqaning frzik-ge- 
ografik sharoiti va landshafti ham juda xilma-xildir. Shimoliy G 'arbiy hududlar 
tip ik c h o ‘1, ch a la ch o 'llard an iborat b o ‘lib, yozi ju d aq u ru q , issiq, qishi 
juda sovuq, yog‘ingarchilikning kam bo'lishi bilan t a ’riflanadi. Bu yerda 
biologik m ahsuldorlikni cheklovchi omil nam likdir. U ju d a kam yog‘ib, 
yog‘ingarchilikning yillik m iqdori 120-200 m m dan oshm aydi. U ham
b o ‘lsa qish va b ah o r paytlarida b o ‘ladi. Bu esa nafaqat o ‘sim lik turlarining 
soni va yana o ‘sim likning hayotiy shakllariga ham o ‘z ta ’sirini ko'rsatadi. 
Shu sababli bu m intaqadagi o ‘sim liklar asosan bir yillik efim er, efim eroid 
va chala b u ta o ‘sim liklaridan tashkil topgan. Bu yerlarda k o ‘p yillik
118

---

o ‘sim liklardan yantoq ko‘p o ‘sadi. Shuningdek, tuproq sharoitiga qarab 
c h o ‘l zonalarida saksovul, quyonsuyak, sengrenlar, qizilcha, chogon, 
juzg‘un va shu kabi boshqa xil b uta va chala buta o'sim liklar o ‘sadi.
C h o ‘l zonasining pastqam , kam joylarida yer osti suvlarining tarkibida 
tuzning m iqdori m e ’yoridan juda ko‘p ortiq boMganligi uchun sh o‘rlangan 
yerlar ancha-m uncha uchraydi. Ana shunday sho‘rlangan yerlarda qora sak­
sovul, cherkez, chagon, keyreuk, sho‘raklardan donash o‘r, xaridondon, 
baliqko‘z, seta va shu kabi boshqa m uhim yem -xashak va yaylov o ‘simliklari 
o ‘sadi.
Bu zonaning hayvonlari ham o ‘simliklari singari suvsizlikka o ‘ta m os­
lashgan b o ‘ladi. C h o ‘lda yashovchi sudralib yuruvchilar (ilonlar, kaltake- 
saklar, echkiem arlar), m ayda kem iruvchilar (yum ronqoziqlar, sichqon- 
lar, kalam ushlar), suvsizlikka fiziologik va etologik (fe’l-atvori bilan) m os- 
lashgandir. Bu hayvonlar ichim lik suvga uncha m uhtoj emas. C hunki ular­
ning organizm larida m etabolik suv iste’m ol qilingan quruq ozuqaning p ar­
chalanishi natijasida hosil b o ‘ladi. U larning siydigi ju d a konsentratsiyalan- 
ganligi sababli organizm dan suv kam ajraladi. Tuyalar, sayg‘oqlar va boshqa 
xil ko‘p ch o ‘l hayvonlarida uzoq vaqt suvsizlikka chidamlilikni ta ’m inlovchi 
m oslam alar rivojlangan. C h o ‘llam ing sug‘orilishi va haroratining yuqori, 
yorug‘likning yetarli m iqdorda bo‘lishi ju d a serhosil ekin m aydonlarini ya- 
ratishga im kon beradi. Biroq bu yerlarda suvning tez bug‘lanishi natijasida 
tuproqning sh o‘rlanishi cheklovchi omil hisoblanadi. Bu esa tuproqning 
sh o ‘rini yuvish va hosildorlikni yuqori darajada ushlash u ch u n yana 
q o ‘shim cha suv talab qiladi. Tog‘ oldi va tog‘ hududlarida to ‘qaylar, aralash 
va archali o 'rm o n lar, alp o ‘tloqlar ham da sovuq to g ‘ c h o ‘llari kabi biom - 
lar uchraydi. Q ishloq xo‘jaligining jadal rivojlanishi, sanoat to g ‘-qazilm a 
sanoatining rivojlanishi archa o ‘rm onlarning kesilishi kabi antropogen 
ta ’sirlar tog' oldi va to g 1 hududlarida biom larning sezilarli buzilishlariga 
sabab bo‘lmoqda. Natijada hozirgi vaqtda o ‘simlik va hayvonlaming juda ko‘p 
turiari yo‘qolib ketm oqda va shu tufayli ular 0 ‘zbekistonning Qizil kitobiga 
kiritilgan. Y o‘qolib ketayotgan turlarni va tabiiy biotsenozlam i m uhofaza 
qilishning sam arali ch o ralarid an biri, q o ‘riqxonalarni k o ‘paytirish va 
ularning m aydonini kengaytirish, yo‘qolib ketayotgan turlarning su n ’iy 
o ‘stiriladigan joylarini yaratish, ulam i tabiatda reintraduksiyalash (qaytadan 
ekish, ko ‘paytirish) hisoblanadi.