Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

A T G 'o fu ro v , 
J.O .T o lip o v a, M .N .R o m an o v a, L .A .S a y tb a g in a va 
boshqalarning tad q iq o tlarid a m u am m o li t a ’lim ijodiy v a ta d q iq o tc h ilik
biliyatlarini 
riv o jlan tirish
sam arad o rlig in i, 
sh u n in g d e k , 
ta 'lim
oluvchilarning 
bilim , 
k o ’nik m a 
va 
b o sh q a 
sh ax siy
sifatlarin i 
aham iyatli d a rajad a orttiradi.
U shbu h olatlarni ajratish b iz n in g ta d q iq o tim iz d a prin tsip ial 
aham iyatga eg a b o 'lib , ta la b a la r ilm iy ta d q iq o tc h ilik faoliyatini 
m aqsadga y o ’n altirilg an , m azm unni m u a m m o lash tirish n i b o sq ich m a 
b o sq ic h
m u rak k ab lash tirish aso sid a ijodiy o ’z -o 'z in i riv o jlan tirish
kontestida 
q arab
ch iqiladi, 
sh u n in g
u ch u n
k o n tsep tu al 
yondashuvlardan biri sifatid a biz ak m eo lo g ik y o n d a sh u v n i oldik. 
U shbu y o n d ash u v n in g am aliy y o ’n altirilg an lig in i a n iq la sh d a biz 
V .I.A ndreev, 
A .A .D erk ach , 
A .A .B o d alev , 
N .V .K u z m in a la rn in g
tadqiqotlariga tay an d ik .
T ad q iq o tch ilik
fao liy ati 
m o h iy ati, 
tark ib iy
tu zilish i 
va 
m azm unini a n iq lash d a b iz quyidagi h o la tla rd a n kelib ch iq d ik :
- T ad q iq o tch ilik faoliyati - bu o ’zaro a lo q ad o r e lem en tlard an
iborat y ax lit t a ’lim;
- T ad q iq o tch ilik
faoliyati 
fao liy at 
n azariy asin in g
u m um psixologik k o n tek stid a, shaxs va fao liy at riv o jlan ish i birligi 
haqidagi q o n u n iy atd an kelib ch iq ib (A .N . L eontev, S.L. R u b in sh tey n ) 
k o ’rib ch iq ish n i talab etadi;
- T a d q iq o tch ilik fao liy ati ak m e o lo g ik y o n d a sh u v a so sid a va 
ijodiy 
fa o liy at 
sifatid a 
ta d q iq o tch ilik
fao liy atin i 
o ’z -o ’zini 
faollashtirish va o ’z -o ’zini riv o jla n tirish ja ra y o n i g 'o y a s i asosida 
am alga 
o sh irish g a 
im kon 
beradi 
(V .I.A n d reev , 
A .A .D erk ach , 
N .V .K uzm ina). M uam m oli ijodiy tad q iq o tc h ilik v azifalarin i hal qilish 
- ijodni riv o jlan tirish uchun zarur. T a la b a la m in g tad q iq o tch ilik
faoliyatiga m u n o sab atid a shaxsiy p o zitsiy ag a eg a b o ’lish reflek tsiy a 
bilan, y a ’ni, “M en - ta d q iq o tch i” o b razin i sh ak llan tirish ja ra y o n id a
aniqlanadi.
- In teg rativ -riv o jlan tiru v ch i y o n d a sh u v t a ’lim da in teg ratsiy alash
va riv o jlan tirish p rin tsip in i am alg a o sh irish d a n afaq at, talab alar 
tad q iq o tch ilik
faoliyatini 
riv o jla n tirish
natijad o rlig i 
y o ’llarini 
qidirishda t a ’lim m azm u n in i m u a m m o la sh tirish n in g o ’zig a xosligi, 
balki, b ir v a q tn in g o ’zid a am alga o sh irish m ex an izm in i ta k lif qiladi.
77

---

T alab alar tad q iq o tch ilik fao liy atin i riv o jlan tirish m uam m oni 
hal 
qilishga ijodiy y o n d ash ish im k o n iy atin i beradi. B u m a ’n oda 
shaxsni 
ijodiy riv o jlan tirish m u am m o si, sam arad o rlik k a erish ish va ijodiy o ’z- 
o ’zini 
am alga 
oshirish 
fao liy atin in g
p o te n tsia l 
im koniyatlari 
ak m eo lo g ik nazariyada y o ritilg an .
P six o lo g ik -ak m eo lo g ik a asp ek td a ijo d k o rlik ichki sub y ek t yoki 
su b y ek t-o b y ek t o ’zaro alo q alari ja ra y o n id a y u zag a k elad ig an o b yektiv 
va subyektiv q aram a-q arsh ilik larn i u y g 'u n hal q ilish im k oniyatlarini 
shaxs 
tom o n id an
fao llash tirish
va 
am alga 
o sh irish n in g
ichki 
m otivatsion ja ray o n i sifatid a q aralish i m u m k in [in te m e t m a 'lu m o tla ri. 
5]. A k m eo lo g iy an in g ilm iy y o ’nalishlari in so n n in g qadri, u ning 
m a ’naviy dunyosi, ijodiy o ’z - o ’zini riv o jlan tirish va o ’zini o ’zi 
tak o m illash tirish q o biliyati haqidagi g 'o y a la r t o ’p lam ig a asoslanadi. 
K .V .P etrov t a ’kidlaganidek, «ijodiy salo h iy atn i faq at ak m eo lo g iy a 
nuqtai n azarid an kom pleks va integrativ o ’rg an ish m um kin».
K reativ lik ijodiy o ’zini o ’zi riv o jlan tirish n in g sharoitidir, u la m in g
o ’zini fao llash tirish n in g m o h iy atli zahirasi h iso b lan ad i, - deydi N .F . 
V ishnyakova. O ’zini o ’zi riv o jlan tirish g a b o ’lgan ehtiyoj ulkan 
qadriyatdir. K asbiy m u v affaq iy atlarg a, “ а к т е ” erishish, ijtim oiy va 
shaxsiy 
uzoq 
hayot 
k ech irish , 
Ijodkor 
sh ax s 
k reativlik 
ak m eo lo g iy asid a “intellektual ijodiy initsiativi, qobiliyat, bilim , 
qaram a-qarshiliklarni sezish, y a n g ilik la r sezish, n o odatiy n a rsa la m i 
k o ’ra olish, kasbiy y etuklik, b ilish g a intilishni o ’z ichiga olgan kasbiy 
ijo d n in g yuqori 
ta v sifi” 
sifatid a tav siflan ad i. 
M azk u r ta ’rifda 
ijo d k o rlik n in g tad q iq o tch ilik fao liy atin in g sam arad o rlig in i aks ettirg an
ja ra y o n li tom oni yoritiladi.
T ad q iq o tch ilik faoliyati in so n iy atn i, ijodiy salo h iy atn i, in so n n in g
o ’zini o ’zi riv o jlan tirish g a tay y o rg arlig in i k eng k o ’rsatish im konini 
beradi. S h.S .S h arip o v n in g ish id a o ’q itu v ch ilar fao liy atin in g yuqori 
darajalari va ta la b a la m in g b u n d ay faoliyatga ijodiy tay y o rg arlig in i 
riv o jlan tirish o ’rtasida ijobiy alo q alar o ’m a tilg an .T ad q iq o td a oliy 
ta 'lim m uassasasida ta ’lim ja ra y o n in in g zaru r elem enti sifatida 
ijodkorlik 
m uam m osi 
k o ’rib 
chiqilgan. 
V .M .K ash lach n in g
ta ’kidlashicha, faoliyatga ijodiy tay y o rg arlik m o h iy atid a nafaqat zarur 
bilim , m alaka va k o ’n ik m alarg a eg a b o ’lishni, shu n in g d ek , ijodiy fikr, 
o ’zin in g faoliyati, tash ab b u si, m aqsadliligi, yu q o ri m ahsuldorligi 
yotadi.
78

---

Shu tariqa. ijo d k o rlik n in g m o h iy ati, ta d q iq o tc h ilik fao liy ati ijodiy 
kanijgini 
p six o lo g ik -ak m eo lo g ik
n a z a riy a la r 
tasdiqlaydi. 
Tadqiq°tc hilik fao liy ati ijodiy b o ’lm asligi m u m k in em as, chunki faqat 
"odiv faoliyat sifatli yangi n atija va m ah su lo t o lish g a o lib keladi. O ’z 
avbatida. ijo d k o rlik ta d q iq o tch ilik fao liy atid a e n g y ax sh i rivojlanib 
bormoqda. O ’zini tadqiqotchi sifatid a an g lash , o ’z ilg 'o r rivojlanish 
m ikoniyatlarini q id irish ak m eo lo g ik y o n d a sh u v v a zam o n av iy oliy 
ta’lim 
strateg iy asi 
k o n tsep tsiy asin i 
y aq in lash tirad i. 
A km eo lo g ik
tushunishda sh ax sn in g rivojlanishi in so n n in g o ’z - o ’zini faollashtirishi 
va o ’z -o ’zini riv o jlan tirish i b ilan b irg a a m a lg a o sh ad i. T a lab alam in g
tadqiqotchilik fao liy atig a n isb atan o ’zg aray o tg an sh ax siy pozitsiyasi 
reflektsiya b ilan belgilanadi. L .X el va D .Z ig le r ta ’kidlaganidek, 
reflektsiya h arak at, m u n o sab atlar va fao liy atd a n a m o y o n b o ’ladi. 
A km eologik y o n d ash u v “M en - sa lo h iy a tlim a n ” d a n “ M en - f a o l” ga 
o ’tishni k o ’z d a tutadi. M en - k o n tsep tsiy a n a fa q a t in so n n in g o ’zi 
to’g'risid a g i fik rlarin i, balki o ’zin in g fao liy at b o sh lash i v a kelajakdagi 
taraqqiyot 
im k o n iy atlarig a 
n isb atan
qarash in i 
h am
belgilaydi. 
A .G .B ugrim enko t a ’k idlaganidek, “ M en ” n am u n a sin in g m urakkabligi 
talab alam in g ich k i o ’qu v m o tiv atsiy asi v a k o ’p d a ra ja d a u n in g bilim
tarkibi bilan b o g 'liq ” . S hax sn in g o ’zini o ’zi riv o jla n tirish i insonning 
sifatli o ’z g arish larg a b o ’lgan eh tiy o jlari v a istak lari aso sid a am alga 
oshiriladi.
3. 
Ijo d iy tad q iq o tch ilik fao liy atin i riv o jla n tirish k o 'p jih a td a n
talabalar o ’zlarin i qulay his q ilad ig an m u h itg a v a ijo d k o rlik k a xizm at 
qiladigan sh aro itlarg a b o g 'liq . K .G . K re c h e tn ik o v t a ’kidlaganidek, 
kreativlik fao llash ish i m u m k in b o ’lg an m u h it y u q o ri darajadagi 
noaniqlik, salo h iy atli k o ’p v arian tlik v a tam o y iliy tu g a tilm a slik k a ega 
b o ’lishi k e ra k [h ttp ://w w w .p ed lib .ru -p e d a g o g ic h e sk ay a biblioteka]. 
Biz Scott, L e ritz va M um ford nuqtai n azarlarig a m u v o fiq kreativlikni 
rivojlantirish shartlari:
• 
T a ’lim sharoitlarini o ’zg artirish yo k i y ax sh ilash ;
• 
R a g 'b a tla n tirish orqali q iziq tirish ;
•
G u ru h d ag i ish larg a k o ’m a k la sh ish v a o ’z a ro ham korlik;
•
O ’qitish m azm uniga m os h o ld a o ’quv d astu rlarin i am alga 
oshirish, riv o jlan ish g a y o ’n altirish , ta y a n c h a m a liy o t im k o n iy atlarin i 
tan olish,
•
G 'o y a la r g eneratsiyasi v a b a h o la sh g 'o y a la rid ir.
79

---

Shu tariqa, k reativ sifa tla r ijodkorlikka m u v o fiq xizm at qiladi 
ular k o ’p incha uch b osqich b ilan belgilanadi:
1. M uam m o yoki tan olish im koniyati;
2. G 'o y a la rn i g en eratsiy a qilish;
3. G 'o y a la rn i am alg a oshirish.
T ad q iq o t 
p re d m etin in g
m eto d o lo g ik
aso slarig a 
aso san
va 
tad qiqotchilik fao liy atin in g ajratilg an asosiy elem en tlarin i hisobga 
olgan holda (
1
-ilova) ta la b a la rn in g tad q iq o tch ilik fao liy ati m azm unini 
o 'z a ro
b o g 'liq
k o m p o n en tlard a: 
kognitiv, 
ak sio lo g ik , 
kreativ, 
tashkiliy-faoliyatli, reflek siv -b ah o lash , tizim li t a ’lim sifatid a taqdim
etam iz.