Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov 1998 yili tarixchi olimlar
bilan uchrashuvda shunday degan edi: «Abu Rayhon Beruniy bobomizning
bundan o’n asr burun aytgan fikrlarini eslatib o’tmoqchiman: «Ilm – fan
kishilarning hayotiy ehtiyojlarini qondirish zaruratidan paydo bo’ladi»
7
. 
4. Ibn Sino (980-1037) 
- Uyg’onish davri madaniyatining yirik 
mutafakkirlaridan biri. U 400 dan ortiq asar muallifi edi. Uning yozgan
asarlari ilm – fanning barcha sohalariga taalluqlidir. Shundan 242 tasi bizga
etib kelgan. Alloma asarlaridan 80 tasi falsafa, ilohiyot, tasavvuf, 43 tasi
tabobat, 19 tasi mantiq, 26 tasi esa ruhshunoslikka bag’ishlangan. U Sharqda
«Shayxur -rais» - «Olimlar boshlig’i» deb nom olgan. «Kitob ash shifo»
(«Davolash kitobi»), «Donishnoma», «Najoat», «Kitob ul insof» («Adolat 
kitobi»), “Kitob al-qonun fit tib» («Tib qonunlari kitobi») va boshqa asarlari
bor. Ibn Sino o’zining bir nechta falsafiy risolalarida insonlar o’rtasidagi
ijtimoiy, ma`naviy, axloqiy munosabatlarni atroflicha yoritib bergan. 
Mutafakkirning “Solomon va Ibsol”, “Yusuf qissasi” kabi asarlari bunga
misol bo’la oladi.
 
I.A
 
Karimov
o`z asarida
allomaga quyidagisha ta`rif
beradi
“Ibn
Sinoning butun faoliyati dunyo taraqqiyotini insonparvarlik ruhida, ya`ni, 
ma`naviy negizda rivojlantirishga ulkan ta`sr otkazdi, deb aytishga barcha
asoslar bor”
8
5. Ibn Xoldun (Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd 1332-1406)
arab
tarixchisi va mutafakkiri. U o’zining asarlarida «Sotsiologiya» (arab .ilm al-
ijtimo`) faniga oid dadil fikrlarni o’rtaga tashlagan va Sharqda haqli
ravishda shu fan asoschilaridan biri hisoblanadi. Uning «Kitob ul - Ibar»
(1370) asarining muqaddima qismida tarixiy sotsiologik nazariyasi bayon
etilgan.
U insoniyat ijtimoiy fikri tarixida birinchi bo’lib, jamiyat, uning ichki
rivojlanish qonuniyatlari va taraqqiyot an`analari haqidagi fanni yaratdi. 
Sharqning etuk sotsiologi bo’lgan Ibn Xaldun «Muqaddima» (1381) 
asarining «Kirish» qismidagi dastlabki bo’limni «Kishilarning umumiy
ijtimoiy hayoti to’g’risida» deb 
nomlagan. Ibn Xaldun sotsiologik ta`limotining
asosiy mohiyati quyidagilardan iborat: 
1) «Insoniyat jamiyati vujudga kelishining mohiyati sabablari, mavjudligi
va mazmunli hayot kechirishning asosiy shart - sharoitlari, avvalo ularning
(insonlarning) o’zaro munosabatlaridan iborat bo’ladi. 
2) Tabiiy fizik - jug’rofiy muhitning hayotga ta`siri jismoniy qiyofa va
kishilarning ruhiyatida ko’rinib, bu jarayonda ikki - tabiiy jug’rofik va
ijtimoiy muhit bir - biri bilan bevosita munosabat va ta`sirda bo’ladi. 
3) Tabiylikdan yuqori bo’lgan kuchning jamiyat
hayotiga ta`siri va bu
ta`sirdan qutilish imkoniyatlari. 
4) Insoniyat jamiyati kishilarning ana shu birikmasi birlashmasining 
natijasidir». 
7
Karimov I.A. Biz kеlajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T.7. – T.: «O`zbеkiston», 1999, 150-b. 
8
Karimov I.A.Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch.Ikkinchi nashri. T.: « Ma`naviyat », 2010, 43-b. 

---

8 
5) Bunday insoniyat uyushmalarini boshliqlar boshqaradi va uning 
tanlanishi Alloh tomonidan emas, balki insonning hayot vositalariga bo’lgan
intilish va tabiiy ehtiyojlari tufayli sodir bo’ladi.
Ibn Xaldundagi bu qarashning yunon faylasuflari Arastu va boshqalarning
«inson
siyosiy majudotdir» degan g’oyasidan farqi ham shundadir. 
6) Insonning ijtimoiy mavjudligini uning faqat ma`naviy tabiatidan emas,
balki tabiiy ehtiyojlaridan keltirib chiqaradi. 
Kishilar mavjud ekan, ularning ehtiyoj va intilishlari o’rtasida farq
bo’lishi tabiiy va ayrim aholi guruhlari hamda shaxslar o’rtasida
kelishmovchilik, qarama - qarashliklar sodir bo’ladi. Bu esa tartib o’rnatish va
tashkil qilish ishlarini o’rtaga qo’yadiki, buni «hokimiyat» amalga oshiradi.
Bu g’oya ham Ibn Xaldun qarashlarining muhim xulosalaridandir. 
Ibn Xaldun mulkni va mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi va
himoya qiluvchi kuch esa davlatdir, deb yozadi. 
Noroziliklarning bosh sababchisi hukmron sinf vakillarining adolatsizlik va
zo’ravonlikka asoslangan siyosati natijasidir. Uning nazarida shoh 2 toifaga:
adolatli va adolatsiz shohga bo’linadi. Yaxshi hukmdor shunday hukmdorki,
uning siyosati kuchini xalqi zo’r-bazo’r sezadi va u o’z fuqarolari bilan
yumshoq, adolatli muomalada bo’ladi. Chunki o’z siyosatini adolat asosiga
qurgan shohning fuqarolari kuchli va erkin bo’ladi, buning oqibatida ular 
qudratli yaratuvchi kuchga aylanadilar. 
Shu bois mutafakkir shohlarga maslahat berib, xalq erkinligini haddan
ortiq bo’g’maslikka va erkinlik berishga chaqiradi: «Agar tarbiya kuch
ishlatish, qo’rqitish yo’li bilan bo’lar ekan, u xoh o’quvchi, xoh qul,
xoh xizmatkor bo’lsin, ularga qo’rqinch tahdid qilib turadi, natijada
fuqaro ruhining o’sishiga xalaqit beradi, harakatchanlikni so’ndiradi va uning
o’rniga yalqovlik, aldash, yolg’onchilikni kuchaytiradi. Bu sifatlar aynan shu
zo’ravonlik ta`sirida sodir bo’ladi.