Muhabbat qissa yetim

1945-yil
TO‘YDA AZA
Z o ‘ri b e h u d a m iyon m eshikanad.
D o tse n t M uxtorxon M ansurov nihoyatda istarasi issiq, 
n ihoyatda dilkash chol, shu q a d a r dilkashki, u ni k o ‘rgan 
kishi h a r faslning o ‘z husn-latofati bo r degan gapni yil fasllari 
to ‘g ‘risidagina em as, u m r fasllari t o ‘g ‘risida h am aytsa b o ‘lar
108

---

ekan deb qolardi. U ning bitta-ikkita qora tuk chap berib qolgan 
oppoq c h o ‘qqi soqoli... Yopirimay, soqol ham odam ga shuncha 
yarashadim i-ya!..
C holni bunchalik istarasi issiq, dilkash qilgan, soqolidan 
to rtib y u rish ig ach a h a m in a n arsasin i, h a r b ir h a ra k a tin i 
chiroyli, yoqim li qilib k o ‘rsatgan, ehtim ol, uning odam o x u n - 
ligi ham b o is a . 0 ‘zi shunaqa b o ia d i-k u : yaxshining yuzida 
zuluk ham xol b o ‘lib ko'rinadi.
A m m o-lekin M uxtorxon dom la nafsilam biriga odam ning 
joni edi. Uning xushfeiligi, to'poriligi... m ahallada katta-kichik 
ham m a bilan salom lashar, yosh bilan yosh, qari bilan qari 
b o i ib gaplashar, xursand kishi bilan chaqchaqlashib, xafa 
bilan dardlashar edi. Bu odam m ahalla hayotiga, h a r bir 
kishining diliga kirib, shu qadar singib ketgan ediki, t a ‘tilga 
yo xizm at safariga ketsa butun m ahalla huvullab qolganday 
b o i a r edi.
K unlardan bir kuni m ahallada duv-duv gap b o ‘lib qoldi: 
“ M uxtorxon dom la uylanarm ishlar!..”
D om la bundan uch yil burun beva qolib, unga goh singlisi, 
goh uzatgan qizi qarab yurar edi. 
U ning niyatini eshitib 
m ahallada xursand b o im a g a n odam qolm adi.
H ech kim qarigan c h o g id a juftidan qolm asin. O sonm i, 
kishi nim a b o iis h in i biladi, bosh yostiqqa tegishi bor... Q ari 
odam ga m ahram kerak...
H ali hech kim k o ‘rm agan b o is a h am , M uxtorxon dom la 
yoqtirgani uchun ju d a aqlli, tam izli ayol chiqishi m uqarrar 
b o ig a n kelinni h am m a g'oyibona yaxshi k o i ib qoldi.
— 
M a h a lla m iz n in g to le i b o r e k a n ,— d e y ish a r e d i.— 
D om la otaxonim iz edilar, kelinim iz bizga onaxon b o iad ila r...
M ish -m ish rost b o i i b chiqdi: d o m la b o z o r q ilish n i, 
m agazinga kirishni jin id an battar yom on ko‘rar edi, kim dir 
uni univermagda navbatda turganini ko'ribdi; ertasiga choyxona 
oldidan cham andagul d o ‘ppi kiyib o ‘tdi.
M ahalla faollari kengashib, m ahalla no m id an yaxshiroq 
b ir to 'y o n a qiladigan b o iish d i. U larning fikricha, bu narsa 
kuyovga h am , kelinga h am b u tu n a h o lin in g h u rm a t va 
m uhabbatini izhor qilishi kerak edi.
Shu orada dom la qayoqqadir ketib bir haftadan keyin paydo 
b o i d i . U n in g a v to b u sd a n tu sh ib k e la y o tg a n in i k o ‘rgan
1 0 9

---

choyxonadagi odam lar hang-m ang b o ‘lib qolishdi: chol o ‘lgur 
soqolini, shunday chiroylik soqolini tag-tugi bilan qirdirib 
tashlabdi! A chinm agan, xafa b o im a g a n odam qolmadi.
U biron yoqqa borib qaytganida choyxonaga kirm asdan, 
katta-kichik bilan k o ‘rishib hol-ahvol so ‘ram asdan o ‘tm as 
edi, h o z ir choyxonaga yaqinlashganida ko‘ch aning narigi 
yuziga o ‘tib oldi-yu, yerga qarab, jadallaganicha o'td i-k etd i. 
U ning o ‘zigagina em as, bu tu n m ahallaga fayz kirgizib turgan 
soqolini oldirgani, buning ustiga yana choyxonani chetlab 
o ‘tgani b a ’zilarni tashvishga solib q o ‘ydi:
— D om lam izga nim a b o ‘ldi ekan? D om lam iz nega bunaqa 
b o i ib qoldi ekan?..
D om laga hech b ir g ‘ub o r q o ‘nishini istam agan boshqalar 
b u ikJci gunohni bir-biriga yegizib, uni oqlashga tirishdi:
— D om lam iz biron xayolga borib soqolini qirdirganu hozir 
p ushaym on, uyalganidan bizga ro ‘para b o im a d i...
O radan k o ‘p o ‘tm ay choyxo‘rlardan biri qiziq b ir gap 
topib keldi. Bu yigit dom lani shaharning narigi chekkasidagi 
parkda ko'ribdi. D om la, boshida cham andagul d o ‘ppi, egnida 
kalta va to r shim , katak k o ‘ylak, yengini baland shim argan, 
bilagida kattakon tilla soat, o ‘zi yakka pivo ichib o ‘tirgan 
emish! U ning bunday o d ati y o ‘q edi, shuning u c h u n yigit 
hayron b o iib biroz qarab turibdi. D om la ikki shisha pivoning 
ustidan yuz gram m araqni b itta otib o ‘rnidan turibdu-yu, 
gulchidan kattakon guldasta sotib olib, parkning orqasidagi 
jin k o ‘chaga kirib ketibdi. Bu gapni eshitib odam lam ing dam i 
ichiga tushib ketdi. B a’zi birpovlarning k o ‘ngliga allaqanday 
jirkanch, dom laning sh a’niga hech to ‘g‘ri kelm aydigan gaplar 
keldi... Shunda m ahallaning qariyalaridan K arim ota hozir 
b a ’zi birovlarning k o ‘ngliga kelgan gapdan h am xunukroq 
bir taxm inni aytib qoldi:
— Xayr, ishqilib oxiri baxayr b o is in ,— dedi, — kelini- 
m iz yoshga o ‘xshaydi... Q iz b o im a s a deb q o ‘rqam an!
K arim otaning b u taxm ini, dom laning keyingi vaqtlardagi 
raftoriga qaraganda ehtim oldan uzoq b o ‘lmasa ham , odam larga 
qattiq m alol keldi. Bir-ikki kishi K arim otaning dilini og‘ritdi.
Biroq, o radan k o ‘p o ‘tm ay, K arim otaning taxm ini to ‘g ‘ri 
chiqib qoldi: “ D om la o ‘zining talabasi — yigirm a yashar bir 
juvonga uylanayotgan e m ish ” degan gap tarqaldi.
110

---

T o ‘yga yaqin qolganda kelin k o ‘chaning boshidagi atelega 
k o ‘ylak buyurgani kelgan ekan, nim a b o ‘lib b u n d a n xabar 
topgan ayollar k o ‘rgani borishdi. K elin d a rh a q iq a t yosh, 
lekin xuddi qiziqchilikka sem irganday yu m -y u m alo q ; egnida 
yengsiz qizil ko‘ylak, boshida popu sh ak n in g tojiga o'x sh ag an
qizil shlyapa; q o ‘lidagi sum kasi, oyo g 'id ag i p o sh n asi b ir 
qarich tuflisi ham qizil. U ni adovat va n afrat bilan b o sh d a n - 
oyoq kuzatgan ayollardan b in , burilib a te led a n chiqib k etar 
ekan:
— X o‘rozqandga o ‘xsham ay o i ! — dedi.
— Q arigan c h o g 'id a x o ‘ro zq an d y a la m ay d o m la h a m
o ‘lsin!— dedi yana bid.
Bu laqab darrov tarqalib ketdi. D om laga q o ‘l urish bilan 
m ahallaning fayzini o ‘g ‘irlagan, odam larning dilini ham isha 
yoritib turadigan ch iro q n i so'ndirgan bu ayolni ko‘rgan ham , 
k o ‘rm agan ham toshni teshadigan bir g‘azab bilan yom on 
k o 'r a r edi. Bu g ‘azab o d a m la rn in g k o ‘nglidagi d o m lag a 
b o ‘lgan hurm at va m uhabbat tuyg‘usini chirita boshladi. B ora- 
bora dom la deganda odam larning ko'ngliga g‘ashlik tushadigan 
b o 'lib qoldi. D om la shuni o ‘zi sezsa kerak, m um kin qadar 
odam larning ko'ziga k o ‘rinm aslikka tirishadigan b o ‘ldi.
T o'y kelinnikida b o ‘lib o ‘tdi. Buni m ahallada Karim otadan 
boshqa hech kim bilm ay qoldi. K arim ota ham t o ‘yga em as, 
kabob pishirib bergani chaqirilgan ekan. B undan xabardor 
bo'lgan m ahalla yoshlari uni hol-joniga q o ‘ymay, choyxonaga 
olib chiqishdi va to ‘y qanday o ‘tganini gapirib berishga m ajbur 
qilishdi. K arim o ta “birovning sirini a y tm ay m an ” deb a w a l 
tarxashlik qildi-yu, bir-ikki savolga javob berganidan keyin 
qulfi-dili ochilib ketdi: ikki gapning birida peshonasiga urib, 
goh b o ‘g ‘ilib va goh qotib-qotib kulib, odam larni kuldirib 
hikoya qildi.
T o ‘yga kelin to m o n d a n ellikka yaqin, kuyov to m o n d a n
sakkiz kishi aytilgan ekan, ikkala tom o n d an ham m asi b o ‘lib 
o ‘n bir kishi kelibdi. Bir dutorchi, ikki ashulachi va K arim
ota ham shu hisobga kirar edi. Soat oltiga belgilangan to 'y
soat o ‘ndan oshganda boshlanibdi. K elin birpas boshiga oq 
ro ‘mol yopinib o ‘tiribdi-yu, bir-ikki ryum ka ichgandan keyin, 
alam iga chidolm ay o ‘yinga tushibdi. D om la chapak chalibdi, 
ashulaga q o ‘shilibdi...
i l l

---

— 
H a, a y tg a n d a y ,- dedi K arim o ta piqirlab kulib, -
d o m la sochlarini b o ‘yatibdiIar!.. Azbaroyi xudo, kuya tushgan 
p o ‘stakka o'xshaydi!.. Mayli, b o ‘yoq topilgan b o ‘lsa bo'yasin, 
lekin shu b o ‘yoq bilan qilig'ini ham b o ‘yashga, sochiga m os 
qiliqlar qilishga urinsa uncha yaxshi chiqm as ekan!
D arh aq iq at dom laning fikr-yodi o ‘zini iloji boricha yosh 
k o ‘rsatishda b o ‘lib qoldi. U nim a qilsa, nim a desa shuni esdan 
chiqarm as, yosh ekanini ko'rsatish uch u n qulay kelgan hech 
b ir im koniyatni q o ‘ldan berm as, “ hali yoshsiz” degan kishiga 
jo n in i, jah o n in i berishga tayyor edi.
T o ‘ydan keyin oradan b ir oy o ‘ta r-o ‘tm as kelin g ‘alati 
b ir dardga y o iiq d i: b a ’zan kechalari hadeb chuchkiradigan 
b o ‘lib qoldi; shifokorga ko‘ringan ekan, shifokor “bu dardning 
davosi - dengiz h avosi” debdi. D o m la ertasi ertalab d an
idoram a-idora yugurdi, soat t o ‘rtga qolm asdan yo'llanm a bilan 
poyezd biletini keltirib kelinga topshirdi.
K echqurun eshik oldida k o ‘kish taksi ko'n d alan g b o ‘ldi. 
D o m la kuni bo 'y i yelib-yugurib holdan toyganiga qaram ay, 
ikkita og‘ir chamadonni mashinaga o ‘zi olib chiqdi va yukxonaga 
o ‘z q o ‘li bilan joyladi; o ‘sha yengsiz qizil k o ‘ylagini, qizil 
shlyapasini kiyib hovlidan yana x o ‘rozqand b o ‘lib chiqqan 
kelinga m ashinaning eshigini ochib berdi, keyin chiqib yoniga 
o ‘tirdi.
M ashina j o ‘nadi, j o ‘nadi-yu, tezlab d o ‘ngroq ko'prikdan 
o ‘tishda nima bo'lib yukxonaning qopqog‘i bir ko‘tarildi-da, 
boyagi ikkala cham adon otilib chiqdi. Ikkala cham adon, xuddi 
bir-biri bilan chopishganday, irg‘ishlab-irg‘ishlab talay yerga- 
cha bordi-yu, biri yo‘lning o ‘rtasida, ikkinchisi yo‘lakchaga chiqib 
to ‘xtadi. Shofyor bundan kechroq xabardor b o ‘ldi, shekilli, 
m ashina qirq-ellik qadam narida to'xtadi. M ashina to ‘xtashi bilan 
dom la eshikdan otilib chiqdi, cham adonlarga qarab yugurdi va 
ketidan chopgan shofyor, choyxonadan yugurib tushgan uch- 
to ‘rt kishining k o ‘magini rad qilib, har birini bir odam zo ‘rg‘a 
ko‘taradigan ikki cham adonni o ‘zi yakka ko‘tardi va mashinaga 
tom on yurdi. U yarim yo'lgacha cham adonlam i ozod ko‘tarib, 
b ardam qadam tashlab bordi-yu, un d an nari rangi oqarib, 
tizzalari qaltirab tentiray boshladi; shundoq b o ‘lsa ham , nom us 
kuchi bir iloj qilib m ashinaga yetib bordi; 
cham adonlam i
1 1 2

---

qo'ydiyu birdan ko‘zlarini ishqab, mashinaga kirib ketdi. Shofyor 
cham adonlam i yaxshilab joyladi.
M ashina q o ‘zg‘aldi, q o ‘zg‘aldiyu o ‘n - o ‘n besh qadam
yurm asdan, birdan eshigi ochildi, xo‘rozqand dodlaganicha 
o 'z in i yerga otib, ik k i-u ch dum alab ketdi. O d am yig‘ildi. 
X o ‘rozqandni k o ‘tarib olishdi. X o‘rozqand gapirolm as, dir- 
d ir titrab, kishnaganday bir tovush c h iq arar va q o ‘li bilan 
m ashinani ko‘rsatar edi.
Bir necha kishi m ashinaga tom on yugurdi. Shofyor q o ‘rqib, 
nim a bo ‘lganiga tushunolm ay, bir chekkada tu rar edi. O dam lar 
m ashinani ochib qarashsa, d o m la ...o iib qolipti!
Ertasiga dom lani k o ‘m ish m arosim i b o ‘ldi. M arosim ga 
m ahalladan odam k o ‘p qatnashm adi, aftidan, d o m la k o ‘p 
odam ning qalbida b u n d a n b ir oy burun o ig a n , k o ‘plar o ‘sha 
t o ‘yni dom laning janozasi hisoblashgan edi...