Muhabbat qissa yetim

1956-yil
M IN G B IR JO N
M artning oxirgi kunlari. K o‘k yuzida suzib yurgan bulut 
parchalari oftobni bir zum da yuz ko'yga solyapti. Oftob har 
safar bulut ostiga kirib chiqqanida, bahor kelganidan bexabar 
h a n u z g ‘aflatdayotgan o ‘t- o ‘lanni, qurt-qum ursqani uyg‘otgani 
aw algidan ham yorug‘roq, aw algidan ham issiqroq s h u la
soc hayotganday tuyuladi.
Kasalxonaga yaqinda tushgan Mirrahimov, jikkakkina kishi, 
o ‘zigajuda ham katta ko‘k xalatga burkanib, yengchadan boshini 
chiqarib turgan sichqondek, derazadan ko‘chaga qarab o ‘tgan 
edi, birdan tutaqib ketdi: shunday havo b o ‘lsa-yu, oyoq- 
q o ‘li bu tu n odam ko'chaga chiqolm ay, derazadan m o 'ralab
o ‘tirsa!..'
M irrahim ov jussasi kichkina b o ig a n i bilan, tovushi ju d a
yo‘g ‘on va buning ustiga sekin gapirolmas edi. Ham shira yugurib 
kirdi, M irrahim ovning sog‘lig‘ini, kayfiyatini so ‘radi, keyin 
dardni bardosh yengadi, bu xususda M astura A liyevadan 
ibrat olish kerak, degan m azm unda sham a qildi.
8 - 1 6
113

---

M astura Aliyeva sakkiz oydan beri palatasidan chiqm ay 
yotgan og‘ir xasta, uni kasalxonada ham m a bilar, k o ‘p kishi 
kirib ko‘rgan ekan. M irrahim ovning odamgarchiligi tutib ketdi:
— Shu sh o ‘rlik ayolni bir kirib ko‘raylik! U ch kunligi 
borm i, y o ‘qm i... Sob b o ‘lgan deyishadi...
— H a, ancha og‘i r , - dedi ham shira xo‘rs in ib ,- o ‘n yil 
dard tortish osonmi!
Poygadagi karavotda kitob o ‘qib yotgan H oji aka degan 
xasta y o ‘g ‘on gavdasiga nom unosib chaqqonlik bilan boshini 
ko 'tarib , ko‘zoynagini oldi.
— 0 ‘n yil? 0 ‘n yildan beri kasal ekanm i?
— H a, o ‘n yil b o iib d i. B echora turm ush qilganiga b ir yil 
b o ia r - b o im a s shu dardga y o iiq q a n ekan. T o m o g id a n h ech 
narsa o ‘tmaydi. O vqatni qom iga quyishadi... Teshib q o ‘yilgan... 
B a’zan o ‘zi quyadi, b a ’zan eri...
H oji akaning k o 'z la ri o ‘ynab ketdi.
— Eri? Eri borm i?
— Bor. Shu yerda. Besh oydan beri birga!
H oji aka uzo q angrayib qolganidan keyin:
— 0 ‘n yil kasal boqib yana kasalxonada ham b irg a m i? - 
dedi.
— Shuni ayting,— dedi h a m s h ira .- Shifokorlarga yalinib- 
yolvorib palataga karavot q o ‘ydirib oldi.
Hoji aka dardga bu qadar bardoshlik ayoldan ham ko‘ra 
bunchalik vafodor em i k o ‘rishga ishtiyoqmand b o iib qoldi-yu 
xalatining belbog‘ini m ahkam bogiab, shippagini kiydi.
— Q ani, yuringlar, ta b a rru k od am lar ekan, b ir k o ‘rib 
chiqaylik.
H am shira M astura bilan uning eriga xabar bergani ketdi.
H ayal o ‘tm ay, q o rn i ch iq q an Hoji aka o ldinda, uzu n
koridordan o iiin c h i palataga tom on y o ‘1 oldik. Palata eshigi 
oldida bizni hindiga o'xshagan qop-qora, katta-katta k o ‘zlari 
yonib turgan bir yigit, aftidan, M asturaning eri kam oli ehtirom
bilan kutib oldi va liar qaysimizga alohida m innatdorchilik 
bildirib, ichkariga y o ila d i. Palataga kirdik. Shu payt oftob yana 
b u lu t ostiga k ird i-y u , p a la ta n i shorn q o ro n g ‘uligi bosdi. 
K attakon derazaning chap tom onidagi karavotdan zaif, y o ‘q, 
z aif emas, mayin tovush eshitildi:
— K elinglar... R ahm at! O dam ga odam q u w a t b o ia d i, 
m ing rahmat! A kram jon, kursi q o ‘yib bering...
114

---

Oftob yana yorishdi. M asturani baralla k o ‘rdik... K o ‘z 
o ‘ngim izda xasta em as, o i ik , haqiqiy o ‘lik, sap -sariq teri- 
yu, suyakdan ib o ra t b o i g a n m u rd a ichiga b o tib k e tg a n
ko‘zlarini katta ochib y o ta r edi... T obutda yotgan o ‘likning 
q o ‘lim i, oyog‘imi b iro n sabab bexosdan qim irlab ketsa kishi 
qay ahvolga tushadi? U n in g o i im pardasi qoplagan yuzida 
chaqnab turgan k o ‘z la rin i ko‘rgan kishi xuddi shu ahvolga 
tu sh a r edi.
Boya bizni kutib o ig a n yigit - A kram jon kursi q o ‘yib 
berdi. Mirraliimov ikkovim iz o ‘tirdik. Hoji aka yo‘g ‘on gavdasi 
bilan M asturani to ‘sib tik k a turib qoldi. Y onim dagi kursini 
surib H ojining etagidan to rtay desam , q o rn i silkinyapti... 
Ajabo, bu odam nega kulayotibdi, deb aftiga qarasam ... rangi 
b o ‘z b o i ib ketibdi! U n in g q o ‘rqqanini payqab h a m sh ira
darrov y o ‘l qildi:
— Iye, Hoji aka, sizga d on berish esim dan chiqibdi-ku, 
yuring!— dedi va Hojini yetaklab chiqib ketdi. Hoji koridoiga 
chiqib yiqilarmikan deb o ‘ylagan edim, yo‘q, xayriyat, gum bur- 
lagan tovush eshitilm adi...
H am shira yo‘l qilib H o jin i olib chiqishga c h iq d i-y u , lekin 
b a ri b ir M astu ra p a y q a d i. J u d a -ju d a x u n u k ish b o i d i .
M irrahim ov ikkovimiz n im a deyishim izni, nim a qilishim izni 
bilm ay qoldik. Bu hol kasalga qanday ta ’sir qildi ekan deb 
sekin qaradim . M astura qonsiz labida tabassum bilan eriga 
yuzlandi:
— A kram jon, daftaringizga yozib q o ‘ying: u c h m ard i- 
m aydon m eni ko‘rgani kirgan edi, bittasi arang qoch d i-y u , 
ikkitasi qochgani ham b o im a y , o ‘tirib qoldi.
M astura piqirlab kulib yubordi: yana kuldi, yosh boladay 
o ‘zini tutolm ay qiqirlar edi. Bu hazil va ayniqsa kulgi a w a l 
xunuk, odam ning etini jim irlatadigan darajada xunuk eshitildi, 
keyin, nechukdir, M asturaning yuzidan zim pardasi k o ‘taril- 
ganday, hayot to ‘la ko‘z la ri o ‘lik yuziga jon kirgizganday bo ‘ldi. 
M irrahim ov Hoji ak aning qilm ishi to ‘g‘risida u z u r tariqasida 
b ir nim a dem oqchi b o i i b gap boshlagan edi, M astura so‘zini 
o g ‘zidan oldi:
— Bunaqa narsa m enga ta ’sir qilmaydi,— dedi. — Akram jon, 
b u la b a tobut voqeasini aytib bering... yo‘q, yo‘q, o ‘zim aytib 
beram an! B u n g a b e sh y ild a n oshdi. K o‘z oldim dan ketm aydi...
115

---

Qalin qor yoqqan kun edi. M en derazaning ro ‘parasida m ana 
shu xilda yotibm an, A kram jon p a y p o g in i yam ayotgan edi 
shekilli... Birdan ko‘cha eshigimiz ochildi-yu, qizil bir narsa 
kirdi, nima ekan deb qarasam — tobut! A kram jonning ikkita 
o ‘rtog‘i hovlimizga tobut ko‘tarib kirdi! Yuragim jig‘ etib ketdi... 
Voy sho'rim , nahot o ig a n b o ‘lsam... To es-hushim ni o ‘nglab, 
Akramjonga bir nima degunim cha boyagi ikkovi, tobutni dévoila 
suyab qo‘yib, uyga kirib keldi; uyga kirdi-yu, m eni k o ‘rib 
ikkovi ham , boyagi H oji akangizday shaytonlab qolayozdi. 
Akramjon hayron... M en ana ketdi, m ana ketdi b o ‘lib yotgan 
edim -da, o ‘sha kuni ertalab birov avtobusda yig‘lab ketayotgan 
bir bolani k o ‘rib, m ening ukam ga o ‘xshatibdi-yu shundan 
haligiday gap tarqalibdi... Tobutni buzib pechkaga qalashdi. 
M enga shu ham ta ’sir qilgani yo‘q. B unaqa narsalar o ‘lim 
kutib yotgan kasalgá yom on ta ’sir qilishi m um kin, m en hech 
qachon o iim kutgan em asm an, kutm aym an ham! U yog‘ini 
surishtirsangiz, m en odam bolasining o ‘lim kutishiga, ya’ni 
dunvodan um id uzishiga ishonm aym an. H atto tildan qolgan 
kasalning rozilik tilashib qaragani ham dunyodan um id uzgani 
emas, balki “ rozilik tilashgani hali e rta ” derm ikin degan um id 
bilan, d u n yoda tengi y o ‘q, tim soli y o ‘q z o ‘r u m id bilan 
qaragani deb bilam an.
A kram jon M a stu ra n in g
biz b ilan yozilib o 'tirg a n ig a
q a n c h alik x u rsa n d b o i s a , to liq ib q o lish id a n sh u n c h a lik
xavotirda ekani ko 'rin ib tu ra r edi; shuning uch u n M asturaga 
tez -te z dam berish n i k o ‘zlab, k o ‘proq bizni gapirtirishga, 
o lzi gapirishga h arakat qilardi.
— Sizning n im a dard in g iz b o r? — d e d i M irrahim ovga 
yuzlanib.
M irrahim ov birdaniga u c h ta dardning no m in i aytdi.
- Voy sh o ‘r im !..- dedi M a stu ra,—jindakkina joningizga- 
ya! Shu jussangizga u ch d ard sig‘dimi?
B o id i kulgi! A y n iq sa, M irra h im o v zavq qilib kuldi: 
Kasallik, o i im to 'g ‘risidagi gap tugab, xushchaqchaq suhbat 
boshlanishiga ilhaq b o iib turgan Akram jon M astura boshlagan 
askiyani ilib ketdi: askiyaga ju d a usta ekan, olam da dard nim a, 
o iim nima ekanini butkul u n utib rosa kulishdik. Afsuski,
116

---

M irrahim ovning y o ‘g‘on tovushi suhbatim izning buzilishiga 
sabab b o 'ld i: shifokor k o rid o rd a n o ‘tib b o ray o tib , un in g
b eso ‘naqay kulgisini eshitgan b o i s a kerak, eshikni ochib 
qaradi va M asturaga zehn solib, uning yuzida horg‘inlik ko‘rdi 
shekilli, bizni chiqarib yubordi. A kram jon ketim izdan chiqdi, 
bizning bu iltifotimiz M asturaga q an ch a k u c h -q u w a t berishini 
aytib, ko‘nglida mavj urib, yosh pardasi bosgan ko‘zlarida 
k o ‘rinib tu rg a n cheksiz m in n a td o rc h ilik tu y g 'u sin i aytib 
bitirolm as, a ñ id an , M asturaning b ir m inutlik orom i u c h u n
o 'n g k o'zini o ‘yib berishga ham tayyor edi.
Palatamizga qaytdik. Hoji aka karavctida yonboshlab, qand 
choy ichib, o ‘zini yelpib yotar edi. B o ‘lib o 'tg a n xijolatlik 
ish to ‘g ‘risida u ham indam adi, biz h am indam adik. H oji 
akaga bir nim a deyish u yoqda tursin, M irrahim ov ikkovim iz 
h a m k e c h g a c h a b ir-b irim iz g a s o ‘z q o tm a d ik ; a f tid a n , 
borlig‘im iz M astura bilan band, quyunday charx urayotgan 
taassurotlar, fikrlar, tuyg‘ularni ifoda qilgani so‘z topolm as 
edik.
K ech kirdi. Hoji aka o ‘rtacharoq xurrak tortib uyquga ketdi. 
M irrahim ov dam -badam u yoqdan bu yoqqa ag‘darilar edi, 
nihoyat, m ening uyg'oq ekanligim ni payqab boshini k o ‘tardi.
— Bu xotinning jo n i b itta em as, m ing b itta!— d e d i,— 
hozir tugab qolgan sham day lipillab yonayotgan jo n i basharti 
so‘ngan taqdirda ham , qolgan m ingtasini yoqib keyin so‘nadi. 
M ana shu ishonch M asturaga o i im n i y o ia tm a y d i.
M irrahim ov uzoq jim qolganidan keyin yana birdan:
— E ri-c h i, e r i? - d ed i,— bu yigitning ham , raftoridan, 
yigitlik um ri m ing bitta-yu, sh u n d a n bittaginasini M asturaga 
qurbon qilyapti.
Ertasiga M astura haqida yana bir ko'ngilsiz gap eshitdik: 
bechoraning tom og‘idan hech narsa o ‘tm asligi ustiga qorniga 
te z -te z suv to 'p la n a r ekan...
K unlar o 'tib ham m am iz tarqaldik. M irrahim ov o ‘zining 
M TSiga, H oji aka kurortga ketdi.
O radan bir qancha vaqt o'tgandan keyin shu tom onga yo‘lim
tushdiyu kasaLxonani bosib o ‘tolmadim; kirib tanish ham shiradan 
so‘rasam , M astura bir soatdan keyin operatsiynga yotar ekan. 
Shifokorlar jarrohlik stolidan turolm aydi deb besh oydan beri
1 17

---

uning ra ’yini qaytarib kelishar ekan, oxiri b o ‘lmabdi - M astura 
o ‘lsam tovonim yo‘q deb tilxat beribdi.
K irib k o ‘ray desam shifokor ijozat berm ad i. M ening 
y o ‘qlab kelganim ni ko‘rsa, dalda b o ‘ladigan biron so ‘z aytsam
zoraki d a rm o n b o ‘lsa deb kutdim .
V aqti-soati yetganda M asturani ham shira bilan A kram jon 
ikki to m o n d a n suyab olib chiqishdi. Lekin eshikdan chiqilishi 
bilan o q M a stu ra ikkovini ikki to m o n g a itarib o ‘zi yurdi; 
bardam qadam tashlab, jarrohlik xonasining eshigini o ‘zi ochib 
kirib ketdi. A kram jon, butun diqqati xotinida b o ig a n i uch u n
m eni payqam adi. M astura esa m enga bir qaradi-da, tanim adi 
shekilli, indam adi.
Jarrohlikka shifokorlajning ko‘ngli chopm agani, xastaning 
holi o ‘zim ga m a ’lum b o ‘lgani, M asturaning o ‘lim ning yuziga 
bun ch alik tik qaragani q o ro n g ‘u d a q o ‘rqqan kishi ashula 
aytganidek em asm ikin, degan gap ko‘nglim dan o ‘tgani uch u n
jarrohliknung natijasini kutm adim ; kechqurun kasalxonaga 
tele fo n q ilm o q c h i b o ‘lg an im d a, ro stin i a y tsa m , te le fo n
g o ‘s h a g in i d a d il o lo lm a d im . Y o ‘q, h a y riy a t, M a s tu ra
jarrohlikdan b a rd a m turibdi. Shunaqa deyishdi.
Shundan keyin m en uzoq safarga ketdim u M asturaning 
taqdiridan bexabar b o ‘ldim , lekin u ni tez-tez eslar edim ; bu 
irodali, joni tem irdan insonning tuzalib ketishini, yashashini, 
uzoq u m r k o ‘rishini uning o ‘zidan ham ko‘proq tilar edim. 
Shuning uch u n oradan uch yil o ‘tgach, A kram jonni bir begona 
xotin bilan k o ‘rganim da alam im dan dod deb yuborayozdim .
Paxta bayram i hech qayerda M irzacho‘ldagidek qiziq o ‘tmasa 
kerak, chunki bu yerda respublikaning turli viloyatlaridan 
kelgan o d a m la r o ‘z viloyatining ashulasini , o ‘yinini ham
olib kelgan deyishadi. Paxta bayram ini y o r-jo ‘ralar bilan 
Guliston tum anida o ‘tkazdik. Akramjonni, boya aytganim xotin 
bilan shu yerda, G uliston tum ani m arkazining chiqaverishida 
ko‘rdim. 0 ‘rta b o ‘ylik, xushqom at, vujudidan yoshlik kuchi va 
g ‘ayrati yog‘ilib turgan qop-qora juvon otda olm a yeb, yo‘l 
b o ‘yida turar, A kram jon o ‘z otining ayilrni qayta bog‘lam oqda 
edi. A kram jon m eni ko'rib qoldi-yu, juvonga bir nim a dedi. 
Juvon darrov o td a n tushdi. Ikkovi yugurib keldi. Ikkovi ham
m en bilan juda eski qadrdonday so‘rashdi. Biroq m en, harchand
118

---

qilsam ham, palatadan chiqib jarrohlik xonasiga kirib ketayotgan 
M astura ko‘z o ‘ngim dan ketmay, bular bilan sam im iy ko‘risha 
olmadim: A kram jonni bir nav quchoqlagan b o ‘ldim, juvonga 
esa qo'lim ning u ch in i berdim .
— Am aki m eni tanim adingizm i?— dedi juvon va xuijundan 
ikkita olm a olib, birini menga berdi.
— Qay y erdadir k o ‘rganday b o ia m a n , lekin...
Juvon qo‘lidagi olm ani ustm a-ust b ir necha m artaba tishladi 
va chala chaynab yutdi.
— Endi h a m tanim adingizm i?— dedi.
Tanidim ! F a q a t k o 'zid an tanidim ! K ulim sirab, olam ga 
tabassum sochib turgan bu juvon o ‘sha M astura edi. M en nim a 
deyishim ni bilm ay:
— Bu yoqda nim a qilib yuribsiz?— dedim .
M astura kuldi.
— Kuchimni, g‘ayratimni to ‘la-to‘kis ishga solib yuribm an,— 
dedi.
— Jarrohlik xonasiga kirib ketayotganingizda m en yo‘lakda 
turgan edim , hayajonda b o ‘lsangiz kerak tanim adingiz...
— Y o‘q, a m a k i,- dedi M astura biroz xijolat b o ‘lib, — 
kechirasiz, atayin so ‘rashm agan edim ... S o‘rashsam , m enga 
tasalli berar edingiz... 0 ‘sha tobda m enga tasalli berib aytilgan 
har bir so ‘z ishonchim ga raxna, k o ‘nglim ga g ‘ulg‘ula solishi 
m um kin edi.
U zoq suhbatlashdik. E r-xotin otlarini yetaklab, bizni talay 
yergacha kuzatib q o ‘yishdi: so‘ng xayrlashib so ‘l tom onga o t 
q o ‘yib ketishdi. M en sahroda lochinday uchib ketayotgan 
M astura b ilan A kram jonga uzoq qarab qoldim . Ikkovi ufqqa 
yetganda, biri orqaga qaytdi, hayal o ‘tm ay yetib keldi. Bu 
M astura ekan, y o id a n bir necha qad am narida turib:
— A m aki, H oji akamga salom ay tin g ,— dedi va ufqda 
kutib turgan A kram jonga tom on ot q o ‘yib ketdi.
Shaharga qaytganim izdan keyin M asturaning o m onatini 
topshirish uch u n Hoji akani so‘roqlab daragini topdim , lekin 
salomini topshirolm adim : Hoji aka, bechora, qazo qilgan ekan.