kechmishning tubdan
yangicha talqini boshlandi,”kommunistik ideallar” yo’liga jonini tikkan
fidoyi shaxslarning kinoyaviy-fojiaviy obrazlari yaratildi.
90-yillarga
o’tib”Tushda
kechgan
umrlar”(O’.Hoshimov),”Olabo’ji”(Shukur
Xolmirzayev),”Otamdan qolgan dalalar”(Tog’ay Murod),”Ming bir qiyofa ”,”Ko’zgu oldidagi
odam”,”Tepalikdagi
odam”(O.Muxtor),
”Istilo”,”Tobut”,”Qora
kitob”(N.Eshonqul)kabi
hikoya,qissa,romanlarda esa “yorqin kelajak “yo’lida behuda,ma’nisiz o’tgan umrlar,adashgan
odamlar qismati butun ziddiyati,fojealari bilan ochib berildi.Ularda
hatto xx asr jahon modern
adabiyotidagi muhim bir oqim-modern adabiyotiga xos absurd tuyg’usi,g’oyasi ko’zga
tashlandi,lekin bu xil asarlarning tanqidchilikdagi talqini mutlaqo qanoatlantirmaydi.Bu xil
asarlar haqida yozilmadi emas,yozildi,yozilmoqda.Hatto maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borildi,
dissertasiyalar himoya qilindi.Biroq ularda bu asarlarning chinakam badiiyati,yangiligi
jahon
adabiyoti kontekstida yetarli ilmiy kashf etib berilgani yo’q.Bu yo’ldagi ba’zi
urinishlar,chunonchi,milliy nasrimizdagi jahon modern,jumladan,absurd adabiyoti bilan ayrim
mushtarakliklar borligi xususidagi mulohazalar ba’zi hamkasblarimizning keskin e’tiroziga
uchradi.Chunonchi,munaqqid A.Rasulov: “Biz o’z adabiyotimiz namunalarini osongina G’arb
absurd adabiyoti xirmoniga qo’shib qo’ymayapmizmi?”-deya ajablanadi va buni “xavfli bir
holat”deb ataydi.Professor B.Sarimsoqov esa o’zbek adabiyotida absurd tuyg’usi,g’oyasini
ifodalaydigan asar yaratilmaganini aytish bilan kifoyalanmay,umuman,absurd adabiyoti sha’niga
jiddiy aybnomalar qo’yadi.Uningcha,”absurd asar ma’naviy –axloqiy konsepsiyasiz,muayyan
g’oya tashimaydigan ,hayotga loqayd va ma’nisiz munosabatni ifodalaydi”.
Yaxshiyamki,zamon o’zgacha,Sho’ro davrida bunaqa “xavfli holat”ga
moyillik bildirgan
munaqqidgina emas,absurd yo’lida “ma’naviy-axloqiy konsepsiyasiz ”asar yaratgan
yozuvchining ham sho’ri qurigan,quritilgan bo’lardi.Xolis ilmiy tahlil,baho o’rniga shu tarzdagi
vahima,dag’dag’alar qilishdan qachon qutilar ekanmiz?!Milliy adabiyotimizda”G’arb absurd
adabiyoti xirmoniga ”qo’shishga loyiq,aniqrog’i,G’arb adabiyoti bilan mushtarak jihatlari bor
asarlar yaratilayotgan bo’lsa,buning nimasi xavfli!
Asrlardan
qolib kelayotgan haqiqat shuki,haqiqiy adabiyot xalqni o’z ortidan
ergashtirishi,uning saviyasini ko’tarishi kerak,nainki ommaning didiga moslashishi!Bizda esa
hozir teskari jarayon ketyapti:kshpchilik shoir va yozuvchilarimiz o’quvchilar darajasiga
tushib,g’oyaviy-badiiy jihatdan sayoz va bo’sh asarlar yaratmoqdalar.O’tish davrining
qiyinchiliklari tufayli bizda keyingi yillarda kitobxonlik darajasi
bir qadar susayib shunga
muvofiq ravishda o’quvchilarning saviyasi tushib,didi o’tmaslashib qolganligi sir
emas.Qolaversa,chinakam adabiyot chuchun hech qachon omma talabi va didi mezon bo’lgan
emas.Ommaning
maishiy
mavzudagi,sarguzasht
xarakteridagi
yengil-yelpi
asarlarga
moyilligidan kelib chiqib,kitob bozorini shu xildagi asarlar bilan to’ldirish emas,balki
uning
e’tiborini jiddiy adabiyot tomon yo’naltirish chora tadbirlarini ko’rish kerak.Shunday
qilinganida,yengil-yelpi
asarlar
bunchalik
bolalab
ketmas
edi.Achinarlisi
shundaki,adabiyotimizning qiyofasini belgilab turgan ba’zi zabardast ijodkorlarimiz ham bunday
holga befarq qaramoqdalar.
“Xalqni ortidan ergashtiradigan”, uning saviyasini ko’taradigan noyob san’at durdonalari
hamma davrlarda nisbatan oz yaratilgan. Saviyasi past, zaif asarlar hamma davrlarda,
hatto
milliy adabiyot rivojining “oltin” va” kumush” bosqichlarida ham mo’l-ko’l bo’lgan. Bugun
“yengil-yelpi asarlar”nihoyatda bolalab ketayotgani rost. Ayni paytda, Zulfiyaning “Xotiram
siniqlari”, Said Ahmadning “Qorako’z majnun”, “Oftob oyim”, O.Yoqubovning “Qaydasan
Moriko”, O’tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar”, Tog’ay Murodning “Otamdan qolgan
dalalar”, Sh.Xolmirzayevning “Dinozavr”, “Ozodlik”, Erkin A’zamning “Shoirning to’yi”,
N.Eshonqulning “Shamolni tutib bo’lmaydi”, X.Do’stmuhammadning “Bozor”, Sh.Bo’tayevning
“Qo’rg’onlangan oy”, U.Hamdamning “Muvozanat”, “Isyon va itoat” singari badiiy yetuk, chin
san’at namunasi deyishga loyiq asarlarining dunyo yuzini ko’rgani ham haqiqat! Bu ro’yxatni
yana davom ettiraverish mumkin. Ayniqsa,bugungi yangilangan,
yangilanayotgan milliy
she’riyatimiz, dadil aytish mumkinki, zamonaviy jahon poetik tafakkuri bilan bemalol bo’ylasha
oladigan she’riyatdir.
NAZORAT SAVOLLARI;
1. Istiqlol adabiy tanqidchilikka qanday imkoniyatlar berdi va yaratdi?
2. Butungi kun adabiy tanqidchiligidagi yangaliklar nimalardan iborat?
Z. Bugungi kun adabiy tanqidchiligi badiiy asarlarga qanday yondashishni taqazo qiladi?
4. qatag’onga uchragan ijodkorlar ijodi qanday o’rganildi va o’rganilyapti?
5. Bugungi kun adabiy tanqidchiligining o’tmishga va tarixga munosabati qanday?
TAYANCH IBORALAR:
1. Genetik yondashish - badiiy asarning yuzaga kelish jarayoni, variantlari, asarning
yozilishiga turtki bo’lgan sabab, aynan yexud bu badiiy shaklga
solinganining boisi singari
щolatlar yoritilishiga e’tibor ko’proq qaratiladi.
2. Tipologik yondashish - taщlil qilinayotgan asar muallifi bilan o’zga adiblar orasidagi
ijodiy vorislik, mazkur adib ijodiga ta’sir ko’rsatgan yozuvchilar ijodidagi tipologik
umumiylikka diqqatni qaratish.
Z.Funksion taщlil - o’rganilayotgan badiiy asar yaratilgan davr kishilar ongiga qanday ta’sir
ko’rsatdi, badiiy tafakkurda qanday yangilik yuz berdi kabi masalalarga e’tiborning
kuchayishi.
ADABIYOTLAR;
1. T.Boboyev . She’r ilmi ta’limi. T., 1996 y.
2. N.Karimov. Cho’lpon. T., 1992 y.
Z. U.Normatov. Abdulla Qodiriy bog’i. T., 1995 y.
4. A.Rasulov. Tanqidchilik ufqlari. T., 1985 y.
5. A.Rasulov. Ilmi g’aribani qo’msab. T., 1998 y.
1.
O.Sharafiddinov. Cho’lpon. T., 1991 y.
2.
Cho’lpon. Adabiyot nadur? T.', 1994 y.
3.
D.Quronov. Cho’lpon hayoti va ijodiy merosi. T., 1997 y.
4.
E.M.Qo’shjonov. O’zbekning o’zligi. T.. 1994 y.
5.
A.Hojiahmedov. She’riy san’atlar va mumtoz qofiya. T., 1998 y.
6.
A.Hojiahmedov. Mumtoz badiiyat malohati. T., 1999 y.
7.
A.Hojiahmedov. She’riy an’analarni bilasizmi?. T., 1999 y.
