E
H
υ
10.19-.Rasm. Arqonda ko‘ndalang to‘lqinlar(a) vertikal
tekislikda (b) gorizontal tesislikda qutublanish.
Agar to‘lqinning yo‘liga vertikal tirqishi bor to‘siq
joylashtirsak, 9.9-rasm, vertikal qutublangan to‘lqin
vertikal tirqishdan bemalol o‘ta oladi,
lekin gorizontal
qutublangan to‘lqin esa yo‘q. Agar gorizontal tirqish
qo‘yilsa, vertikal qutublanishga ega to‘lqin o‘ta
olmaydi. Agar ikkala tirqish ham qo‘llanilsa ikkala
to‘lqin ham biridan o‘tib biridan o‘ta olmaydi.
10.19-rasm (a) vertikal qutublangan to‘lqin vertikal tirqishdan o‘tmoqda, lekin (b) gorizontal
qutublangani o‘ta olmaydi.
SHuni ta’kidlasak
qutublanish
faqat ko‘ndalang to‘lqinlarda
mavjud, tovush kabi bo‘ylama
to‘lqinlarda esa mavjud emas. Faqat tebranma harakat yo‘nalishidagi tirqish bo‘ylab to‘lqinlar
o‘ta oladi, boshqa orientatsiyadagi tirqish ularni to‘xtatadi.
Elektromagnit to‘lqinlar uchun Maksvellning nazariyasida elektromagnit to‘lqin
ko‘ndalang to‘lqin bo‘lganda yorug‘lik qutublangan bo‘lishi mumkinligini oldindan aytib
bergan. YAssi qutublangan elektromagnit to‘lqinda qutublanish yo‘nalishi elektr maydoni
vektori
𝑬𝑬��⃗
yo‘nalishida tanlab olingan.
YOrug‘lik albatta qutublangan bo‘ladi deyishimiz
mumkin emas. YOrug‘lik qutublanmagan bo‘lishi mumkin, bu shuni
anglatadiki bir vaqtning
o‘zida manba har xil tekislikdagi tebranishlarga ega, 10.20- rasmda ko‘rsatilgandek.
10.20-rasm. (a) tabiy yorug‘lik, (b) qutublangan
yorug‘lik.
Oddiy lampochkalar Quyoshdan kelayotgan yorug‘lik
singari qutublanmagan yorug‘lik chiqaradi. Maksvell
nazariyasidan shu narsa ma’lum bo‘ladiki elektromagnit
maydonni tashkil etuvchi
elektr va magnit maydon
kuchlanganliklari o‘zaro
perpendikulyar bo‘lib, ular o‘z navbatida tarqalish tezligiga perpendikulyar yo‘nalishda
tebranadilar.
SHuning uchun yorug‘likning qutblanganlik holatini o‘rganish uchun faqat bitta,
E
yoki
H
,
vektorning tebranishini ko‘rib chiqish etarli bo‘ladi. Odatda nur haqida gap yuritilganda uning
elektr maydoni kuchlanganligi E ko‘zda tutiladi, chunki atomdagi elektronga bo‘lgan ta’sirni
asosan shu maydon ko‘rsatadi. E vektorining tebranadigan tekisligini
qutblanish tekisligi deb
ataladi.
10.21- rasm
YOrug‘lik ko‘pgina atomlarning nurlatishdan hosil bo‘ladi,
atomlar esa bir – biriga bog‘liq bo‘lmagan holda nur
chiqaradi, shuning uchun jismdan chiqayotgan yorug‘likda
har hil yo‘nalishda tebranayotgagan E vektorlari bo‘ladi
(10.21- rasmga qarang).
E
E
E
υ
υ
υ
)
a
)
б
)
в
10.22-rasm
Albatta, har bir atomdan chiqqan nur (yoki sug) qutblangan bo‘ladi, bu nurning E vektori bita
o‘zgarmas tekislikda yotib tebranadi.lekin atomlar ko‘p bo‘lganligi uchun ulardan chiqqan
nurlarning qutblanish tekisliklari har xil bo‘ladi.
Natijada, bunday yorug‘likda istalgan
yo‘nalishda tebranayotgan E vektori bo‘lishi mumkin. Bunday yorug‘likni tabiiy yorug‘lik deb
ataladi. Agar qandaydir tashqi ta’sirnatijasida yorug‘likdagi E vektorlar ma’lum yo‘nalishda
ko‘payib, boshqa yo‘nalishlarda kamayib qolsa, bunday yorug‘lik qisman qutblangan deb
ataladi. Agar ta’sir natijasida yorug‘likdagi E vektorlar faqat bir yo‘nalishda bo‘lib
qolsa
(demak faqat bita tekislikda tebranaboshlasa), bunday yorug‘likning tekis qutblangan (yoki
chiziqli qutiblangan) yorug‘lik deb ataladi( 10.22v-rasm)
Qutblanganlik darajasi deb quyidagi parametr qabul qilingan:
.
.
мин
мак
мин
мак
I
I
I
I
P
+
−
=
(10.14)
Bu erda
мак
I
va
.
мин
I
lar E vektorining bir – biriga perpendikulyar bo‘lgan komponentlariga
tegishli yorug‘liklarning intensivligidir. Tabiiy nurga
мак
I
=
.
мин
I
va R = 0, tekis qutblangan
nurda
мак
I
=0 va R=1.
1
n
2
n
YOrug‘likning qaytishi va sinishidagi qutblanishi.
Qutblangan yorug‘likni
hosil
qilishining yana bir boshqa uslubi bor – bu yorug‘likning qaytish va sinishda qutblanishi
jarayoni.
Agar tabiiy yorug‘lik ikki dielektrik chegarasiga (masalan, havo va shisha) tushsa, uning bir
qismi qaytadi, qolgan qismi sinadi va ikkinchi muhitda tarqalaboshlaydi. Qutublagich
(Polyarizator) yordamida qaytgan va singan nurlar qisman qutblanib qolishi kuzatilgan.
Tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, qaytgan nurning ko‘p qismida E
vektor tushish tekisligiga
perpendikulyar bo‘lar ekan (10.25-rasmda bu holat nuqtalar bilan ko‘rsatilgan), singan nurning
ko‘p qismida E vektor bu tekislikka parallel bo‘lar ekan (10.25- rasmga qarang bu holat rasmda
strelkalar bilan ko‘rsatilgan).
10.25-rasm
Do'stlaringiz bilan baham: 
