Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

2-§. Тадбиркорликни ривожлантиришда давлатнинг 
монополизмга қарши сиѐсати 
Давлат монополизмга қарши сиѐсат юргизишида, умуман ол-
ганда, бозорнинг “бир маромда” фаолият кўрсатишидаги тўсиқларни 
бартараф этишдан жамият манфаатдорлигининг оширилиши тушу-
нилади. 
Давлатнинг монополизмга қарши сиѐсати рақобат муносабатла-
рини такомиллаштиришда ғоятда муҳим воситадир. У, биринчидан 
айрим фирмалар томонидан бозорнинг эгаллаб олинишига қарши ку-
рашни, иккинчидан, фирмалар ўртасидаги бозор механизмлари 
ҳаракатини чеклаши мумкин бўлган яширин келишувларни бартараф 
этишни, учуинчидан, захираларнинг иқтисодиѐтнинг бир тармоғидан 
бошқасига эркин ўтиши йўлидаги ғовларни йўқотишни тақозо этади. 
Етарли бўлмаган ѐки бузиб кўрсатилган ахборотлар муайян анъана-
лар, қонунлар, майда тадбиркорлар учун кредит йўлининг берклиги 
ва ҳоказолар ана шундай ғовлар жумласига киритилиши мумкин. 
Монополизмга қарши сиѐсат шарт қилиб қўйилган чоралар, 
кўпинча, “эркин” бозор иқтисодиѐти принципларига зид келади. 
Лекин, қандай ғайритабиий туюлмасин, улар бозор стихиясининг ўз-
ўзидан емирилишидан (монополия бозор кучлари ҳаракатининг қону-
ний натижаси бўлган ҳолда) ва бозорни ташқаридан емирувчи омил-
лар (рақобатнинг номукаммаллигини табиий ресурсларнинг чеклан-
ганлиги, хўжалик фаолияти ва қонунчиликнинг хусусияти, ҳукумат 
муассасалари, анъаналар ва ҳоказоларнинг ҳаракатлари келтириб 
чиқарган ҳолда)дан ҳимоя қилишга ѐрдам беради. 

---

Монополизмга қарши сиѐсатни амалга оширишнинг иккита асо-
сий усули маълум: маъмурий (қонун чиқарувчилик) ва рақобат муно-
сабатларини билвосита тартибга солиш. 
АҚШда қўлланилаѐтган монополозимга қарши қонунчилик 
иқтисод фанидаги энг маълум ва энг қаттиқ қонунлардан бири 
ҳисобланади. XIX аср охиридаѐқ бу мамлакат жамоатчилиги стихия-
си бозор механизми иқтисодиѐтини айрим фирмалар эгаллаб олиши-
дан, уларнинг якка ҳокимликка олиб келувчи келишувларидан ҳимоя 
қилинмаган, деган хулосага келади. Рақобатчиларнинг иқтисодиѐт-
дан ташқари яккаланиши ҳоллари, бозорларни тақсимлаб олиш ва 
нархларни жуда ҳам ошириш ҳақидаги битимлар кўпайиб кетганлиги 
сабабли Америка конгресси 1890 йилда трестларга қарши биринчи 
қонуни – “рақобат тизимининг конституцияси” деб ҳам аталадиган 
Шерман ҳужжатини қабул қилишга мажбур бўлди. Бу ҳужжат ўша 
даврда бозорда ҳукмрон бўлган тармоқ монополияларидан ҳимоя 
қилишни кўзда тутган эди. Кейинчалик бир неча марта қаттиқлаш-
тирилган Шерман қонуни АҚШда ҳам, бошқа мамлкатларда ҳам мо-
нополизмга қарши қонунчиликнинг шаклланиши ва ривожланишида 
катта аҳамиятга эга бўлди. Шу билан бирга монополизмга қарши 
қонунчиликни амалга оширишнинг ҳуқуқий механизми ишлаб чи-
қилди. У ўз таркибида турли давлат муассасалари – парламент, ҳуку-
мат, ҳар хил даражадаги судлар фаолиятини қамраб олди. 
Монополизмга қарши қонунчиликнинг тўртта асосий йўналиши-
ни ажратиб кўрсатиш мумкин: трестларга қарши; картелга қарши; 
фирмаларнинг яккаҳокимлик амалиѐти ва виждонсиз рақобатга қар-
ши; давлат ташкилотларининг яккаҳокимлик амалиѐтига қарши. 
Қуйида шулар ҳақида сўз юритилади.