Боҳодир эшов

"тегин"
унвони берилган. Хитой 
манбаларида маълумот берилишича, ҳоқонликда бешта олий мансаб 
- еху (ябғу),
ше (шод), деле (тегин), силифа (элтабар) ва тутунфа (тудун)
қабилар мавжуд 
бўлиб, уларнинг барчаси мерос қилиб қолдирилган.
Турк ҳоқонлиги давлатининг асосини ер билан бирга халқ ташкил этар эди. 
Ўз даврида Ўрта Осиѐда давлатчиликнинг мустақил ва анъанавий шаклларини 
ривожлантирган туркийлар давлати мавжуд жамиятнинг муайян ижтимоий 
тузилмаларига ва қадимги туркларнинг давлат томонидан ташкил этилган ҳамда 
назорат қилинадиган хўжалик фаолиятига таянар эди. Тарихий адабиѐтларда 
берилишича, бу фаолиятнинг асосини кўчманчи чорвачилик ташкил этган. 
Чорвадор туркларда уруғ-қабилачилик анъаналари ниҳоятда кучли бўлиб, қабила 
ва уруг жамоаларининг асоси катта оилалардан иборат бўлган. Кўчманчи 
чорвадорлар халқ оммасини турклар 
"будун"
ѐки 
"кора будун”
деб аташган.
Ҳоқонликда кенг микѐсда деҳқончилик ҳам қилинар эди. Хитой манбалари, 
"гарчи турклар доимий яшаш жойларига эга бўлмаса ҳам, лекин уларнинг ҳар 
бирининг ажратиб берилган ери бор"лиги ҳақида маълумот беради. Айнан мана 
шундай "ажратиб берилган ер"ларда деҳқонлар мавжуд сув манбалари ҳамда 
лалмикор ерлар имкониятдан фойдаланиб асосан донли экинлар етиштирганлар. 
Мевали дарахтлардан боғ-роғлар етиштиришга алоҳида аҳамият берганлар. 
Манба тили билан айтганда, "(мевали) дарахтлар савлат тўкиб турган".
Турклардаги қабила ва уруг жамоаларининг катта оилаларида уй қўллари 
ҳам мавжуд бўлар эди. Қўлларнинг кўпайиши билан синфий муносабатлар 
таркиб топа бошлаган. Лекин қўлчилик ижтимоий ҳаѐтга кенг кириб келмаган. 
Шу боис бўлса керакки, манбалар ҳоқонликда қўллар мехнатидан кенг 
фойдаланиш ҳақида амалда ҳеч кандай маълумот бермайди. Айрим 
тадқиқотчиларнинг фикрича, кўпроқ аѐллар мехнатидан фойдаланилган ва 
қўллар асосан уй ишлари билан шуғулланишган. Кўпинча жамоада аѐллар қўл 
қилиб олиб кетилар эди. Лекин, қўл аѐллардан ҳам оғир ишларда фойдаланилмай, 
балки уй-рўзгор ишларида ишлатилинар эди. Қўл эркакми, аѐлми барибир кочиб 
кетаверган. Қочган қўл таъқиб қилинмаган ва унинг учун ҳеч ким товон 
тўламаган. Турк ҳоқонлигининг марказий бошқарув тизими асосан йирик сиѐсий 
давлат тадбирлари (давлат 
 
осойишталигини сақлаш, давлат сарҳадларини 
кенгайтириш, солиқ тизими, ички ва ташқи савдо, дипломатик муносабатлар ва 
бош.) билан машғул бўлиб ўзлари забт этган ҳудудлардаги бошкарув тизимига 

---

148 
маълум даражада эркинлик берилган. Шунинг учун ҳам Фарғона, Суғд, Шош, 
Тохаристон, Хоразм ва бошқа мулклардаги бошқарув тартиби асосан маҳаллий 
сулолалар қўлида бўлган. Мисол учун, Суғд ва Фарғонада олий ҳукмдор -