Боҳодир эшов

Ғарбий Турк хоқонлиги. 
Турк хоқонлари ўртасидаги ўзаро курашлар 
20 йилдан зиѐдрок, давом этиб 603 йилда давлатнинг 2 та: Ғарбий ва Шарқий 
кисмларига бўлиниб кетиши билан якунланди. Шарқий Турк ҳоқонлиги 
Муғулистон ҳудудларини, Ғарбий Турк ҳоқонлиги эса, Еттисув, Чу водийси, 
Волга, Кубаннинг қуйи қисми, Иртиш, Ишим дарѐси бўйидаги ерлар, Ўрта 
Осиѐ ва Шарқий Туркистоннинг бир кисмини ўз ичига олган. Ҳоқонлар 
Шегуй ва Тўн ябғу даврларида Ғарбий Турк хоқонлиги вақтинчалик 
ривожланиш жараѐнларини бошдан кечирди. Бу даврда ҳоқонликнинг 
ҳудудлари кенгайди, давлат бойиди ва ҳарбий қабила зодагонларининг 
мавқеи кучайиб улар ҳоқонлар ҳокимиятидаги ҳарбий муваффақиятларни 
таъминлаб турдилар. Шагуй Ғарбий ҳоқонликнинг шарқий чегараларини 
Олтой қилиб белгилади ва ўз ҳокимиятини Тарим ҳавзаси ва шарқий Помир 
олдигача чўзишга муваффақ бўлди. Тўн ябғу (Тўн Баходир) ҳоқонликнинг 
ғарбий ҳудудларида фаол сиѐсат олиб бориб хоқонликнинг кишки 
қароргоҳини Чу дарѐси воҳасидаги йирик савдо ҳунармандчилик маркази 
бўлган Суѐбга (хозирга Тўқмоқ якинидаги Оқбешим кўҳна шаҳри), ѐзги 
қароргоҳини эса Исфижоб яқинидаги Мингбулоққа, ҳозирги Туркистон 
шаҳри яқинида) кўчиради. Тўн ябғунинг янги юришлари туфайли ҳоқонлик 
чегараси Амударѐнинг юкори окимларидан Ҳиндиқушгача чўзилади.
Тўн ябғу ҳукмронлиги даврида амалда мустақил бўлган Ўрта Осиѐ 
давлатлари устидан нисбатан қаттиқ сиѐсий назорат ўрнатилади. Чунки бу 
давлатларнинг вассаллиги фақат ўлпон тўлаш билан чегараланар эди. 
Исфижобдан Тошкент воҳасигача, шимолда Жанубий Афғонистон ва 
шимоли-ғарбий Покистонгача бўлган ҳудудларга ҳоқон Тўн ябғунинг 
ишончли вакиллари - тудунлар юборилиб, улар солиқлар йиғиш ва ҳоқон 
қароргоҳига юбориладиган ўлпонларни қаттиқ назоратга олдилар. Маҳаллий 
ҳокимларга уларни ҳоқонлик маъмурий бошқарувига қўшилганлик рамзи 
сифатида турк унвонлари берилди. Шу билан биргаликда Тўн ябғу нисбатан 
кучли бўлган маҳаллий ҳукмдорлар билан шахсий муносабатларини 
мустаҳкамлашга ҳаракат қилди. Манбаларда Тўн ябгунинг Самарқанд 
ҳокимига ўз қизини хотинликка берганлиги хақида маълумот бор. Хитой 
манбаси Тўн ябғу ҳақида маълумот берар экан шундай хабар беради: 'Ғарб 
варварлари ҳали ҳеч қачон бунчалик қудратли бўлган эмас".
Ўта яккахокимлик хусусиятига эга бўлган Тўн ябғу бошқаруви - талон-
тарожчилик урушлари натижасида бойиб кетган қабила зодагонлари орасида 
норозилик ҳаракатларини кучайтириб юборди. Бошланиб кетган ўзаро 
курашларни бартараф этишга ҳаракат қилган Тўн ябғунинг тоғаси Қўл 
Баходир жиянини ўлдириб ўзини Қўл Элбилга ҳоқон деб эълон қилади. Аммо, 
қабила 
бошлиқларининг 
айримлари 
бошқа 
даъвогарни 
қўллаб-
қувватлаганлари туфайли яна қабилалараро курашлар бошланиб кетади. 630-
634 йилларга келиб ҳоқонлик ўзининг Сирдарѐнинг ғарбидаги Ўрта Осиѐ 

---

145 
мулкларидан маҳрум бўлди. Ғарбий турк ҳоқонлигининг асоси бўлган дулу ва 
нушиби қабилалари ўртасида ўзаро курашлар авж олиб кетди.
634 йилда нушиби қабиласи томонидан қўллаб-қувватланган Ишбара
Элтериш Шер ҳоқон хокимият тепасига келди. У ҳарбий маъмурий тартиб
 
бўлган