Боҳодир эшов

бийлар Маслаҳатлари
орқали 
бошқарилган. Ҳар бир қабила уюшмасига йирик ер мулки ва чорва эгаси 
бўлган 
бийлар
бошчилик қилган. Бир қанча қабила ва уруғлар 
бирлашмаси 
ўн тўрт уруғни (он тор уру)
манғит уруғи бийлари 
бошқарган. 
XVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб қорақалпоқлар ва Хива 
ҳукмдорлари ўртасида курашлар авж олди. Муҳаммад Амин иноқ Хива 
хонлиги марказий ҳокимиятини кучайтириш сиѐсатини олиб бориб, 
қорақалпоқларни хонликка бўйсундиради. Хива хонлигида Мухаммад 
Амин иноқ ва унинг ўғли Аваз иноқ ҳукмронлигида қорақалпоқлардан 
сохта хонлар (Ортиқғозихон, Ёдгорхон, Абулғозихон IV, Абулғозихон 
V) 
сайланган. 
Шунга 
қарамасдан 
қорақалпоқларнинг 
Хива 
ҳукмдорларига қарши курашлари узоқ йиллар давом этди. Муҳаммад 
Амин иноқ кейинчалик эса, Муҳаммад Раҳимхон I даврларида 
қорақалпоқларнинг қолдовли уруғи бошлиғи Ойдўстбийга қатор 
имтиѐзлар берилди. Аммо, бу ҳам натижа бермай Ойдўстбий охир 
оқибат Хива хонига қарши қорақалпоқларни қўзғолонга кўтарди. Аммо, 
бу қўзғолон шафқатсизларча бостирилди. 
XIX аср қорақалпоқларнинг ижтимоий тизимида уруғ – 
қабилачилик анъаналари сақланиб қолган эди. Қорақалпоқлардаги 
ижтимоий табақаланиш натижасида бир томонда бойлар, йирик ер 
эгалари, йирик чорвадорлар, иккинчи томонда эса бойлар қўлида ишлаб 
кун кўрувчи камбағал фуқаролар ажралиб турган. Хоразмдаги 
қорақалпоқларга ерлар хон томонидан қабила ва уруғлар фойланиши 

---

360 
учун берилган бўлса-да, аслида энг яхши ерлар уруғ ва қабила 
бошлиқларига тегишли бўлган.
Қорақалпоқлар яшайдиган ҳудудларда Хива хонлигида мавжуд 
бўлган ер эгалигининг уч тури –давлат (хон) ерлари, йирик ер 
эгаларининг мулк ерлари, диний муассасаларга тегишли бўлган вафқ 
ерлари сақланиб қолган. Қорақалпоқларда бийлар, оталиқлар, беглар 
беги, бойлар,савдогарлар, қози, раис, мироблар, ҳарбий бошлиқлар 
(ботирлар) ҳамда уламолар –муллалар, эшонлар,охунлар кабилар йирик 
ер эгалари ҳисобланган. Деҳқонлар асосан кам ерли бўлиб, уларнинг 
ерлари бир –икки танобдан ошмаган. Кам ерли ѐки умуман ерсиз 
деҳқонлар давлат, мулк ва вафқ ерларидан фойдаланиб, бунинг эвазига 
ҳосилнинг маълум қисмини ер эгаларига берган ѐки ер эгасига ишлаб 
бериш мажбуриятини бажарган. Ерсиз қорақалпоқ деҳқонларининг 
кўпчилиги Хоразмнинг жанубига, ўзбеклар ва туркманлар бойларининг 
ерларига ишлаш учун борганлар.
Энг яхши яйлов ерлари, кўллар, қамишзорлар қорақалпоқ 
зодагонларига тегишли бўлган. Барча ерлардан фойдаланиш улар 
ихтиѐрида бўлиб, сувдан фойдаланиш ҳам бундан мустасно эмас эди. 
Қорақалпоқ 
жамиятида 
ижтимоий 
табақаланиш 
чорвачилик 
хўжаликларида ҳам кўзга ташланади. Амалдорлар ва руҳонийлар йирик 
чорва эгалари бўлган. Улар бир неча минглаб чорва молларига эгалик 
қилганлар.
XIX асрнинг иккинчи ярмига қадар қорақалпоқлардаги асосий 
маъмурий мансаблар уруғ бошлиғи