Н. А. Самиғов, Ф. Д. Жўраева, Сайдуллаев А. Б

ЎУМ 2020 йил “Қурилиш материаллари ва буюмлари” Н.А.Самиғов, Ф.Д.Жураева, Сайдуллаев А.Б. 
Элак ўлчамлари 
d 
0,5(d

D) 
d 
1,25
D 
5(3)мм 
10мм 
ва 
юқори 
Битта фракция 
учун 
Фракциялар 
аралашмаси 
Элаклардаги 
тўла қолдиқ, % 
масса бўйича 
95-100 90-100 40-80 
50-70 
0-10 0 
Йирик тўлдиргичнинг донадор таркиби 10 кг массали намунани 
тешиклар ўлчами 70, 40, 20, 10 ва 5 мм ли стандарт элаклар йиғмасидан 
ўтказиб, ҳар бир элакдаги алоҳида ва тўла қолдиқлар топилади. Доналарнинг 
энг йириги тўла қолдиғи 5% ортмайди, доналарнинг энг кичик ўлчамлари 
тўла қолдиғи камида 95% ташкил этиши керак. Бундан ташқари 0,5 (D

d) ва 
1,25D нинг қийматлари ҳисобланади. 
Йирик тўлдиргичнинг донадор таркибини баҳолаш ва бетон қоришмаси 
тайёрлашда яроқли соҳани махсус чизма воситасида ифодаланади. (12.2-
расм).
Йирик тўлдиргичнинг донадор таркиби эгри чизиғи штрихланган соҳа 
ичида бўлса, ушбу тўлдиргич бетон қоришмаси тайёрлаш учун яроқли 
бўлади. 
Чақиқ тош доналари шакли бўйича уч гуруҳга бўлинади: кубсимон, 
сараланган (яхшиланган) ва оддий. Тухумсимон ва шарсимон шаклдаги 
чақиқ тошларни ишлатиш мақсадга мувофиқ. 
Бу гуруҳларга кирувчи чақиқ тошлар таркибида пластинасимон 
(чўзинчоқ) ва игнасимон шаклдаги доналар 15; 25 ва 35% масса бўйича 
мутаносибликда бўлиши мумкин. Пластинасимон ва игнасимон доналар 
қалинлиги ёки эни узунлигига нисбатан камида уч марта кичик бўлади 

---

210 
ЎУМ 2020 йил “Қурилиш материаллари ва буюмлари” Н.А.Самиғов, Ф.Д.Жураева, Сайдуллаев А.Б. 
 
12.2-расм.Шағал донадор таркиби графиги 
. 
Йирик тўлдиргичнинг оралиқ бўшлиғи 45% дан кўп бўлмаслиги керак. 
Йирик тўлдиргич таркибидаги гилли ва чангсимон аралашмалар 
бетоннинг ҳоссаларини ёмонлаштиради. Шағал ва чақиқ тош таркибида 
бундай аралашмалар миқдори 1% кўп бўлмаслиги керак. 
Йирик тўлдиргич таркибидаги органик аралашмалар бетон сифатини 
пасайтиради ва шу сабабли уларнинг миқдори, қумда ишлатилган 
калориметрик усулда аниқланган, эталондан кўп бўлмаслиги керак. 
Йирик тўлдиргичларнинг бетон тайёрлаш учун мустаҳкамлиги бўйича 
яроқлилиги махсус пўлат цилиндрда эзилганда майдаланиш даражасига 
қараб белгиланади. Бу усул намуна эзилганда ҳосил бўлган диаметри 5 мм 
дан кичик майда доналарнинг (массага нисбатан, %) энг кўп миқдорини 
кўрсатади. Йирик тўлдиргич бу кўрсаткич бўйича қуйидаги маркаларга 
бўлинади: Dp8, Dp12, Dp16 ва Dp24. Масалан: М300 ва ундан юқори 
маркадаги бетон учун Dp8, М200 маркали бетон учун эса Dp12 маркали 
шағал ёки чақиқ тош тавсия этилади. 
Э
ла
кл
ар
да
ги
тыл
а 
=о
лди
=
ла
р,
%
Элакнинг ылчамлари 

---

211