Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Qaraqalpaq tilinıń seslik dúzilisi hám jazıwı.
Qaraqalpaq tilinıń jazıwı 
fonematikalıq jazıw esaplanadı. 1993-jıl 2-sentabrdegi „Latın jazıwına tiykarlanǵan 
ózbek álipbesiniń qabıl etiliwi haqqında”ǵı Nızamına muwapıq ózbek tili jazıwı 
ushin latın grafikası tiykar etip alındı. Tildiń hár bir sesti ushın oǵan tuwrı 
keletuǵın grafik forması qabıl qılındı. Bul óz gezeginde basqa da ayırım túrkiy 
respublikalardıń latınlastırılǵan jańa álipbege ótiwi, solay etip dúńya júzlik 
standartlarǵa jaqınlasıwǵa umtılıw háreketleri Qaraqalpaqstanda da latın jazıwı 
tiykarındaǵı jańa álipbege ótiwge sebepshi boldı hám 1994-jılı 26-fevralda 31 
háripten ibarat latınlastırılǵan jańa qaraqalpaq álipbesiniń joybarı Qaraqalpaqstan 
Respublikası Joqarǵı Keńesi tárepinen tastıyıqlandı. Kóp uzamay bul álipbe 
joybarına ózgerisler engizildi. 1995-jıldıń dekabrinde latın jazıwı tiykarındaǵı 32 

---

23
háripten ibarat qaraqalpaq álipbesi Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń 
1-shaqırıq besinshi sessiyasında tastıyıqlandı. 2016-jılı 10-iyunda latın jazıwı 
tiykarındaǵı 34 háripten ibarat qaraqalpaq álipbesi Qaraqalpaqstan Respublikası 
Joqarǵı Keńesiniń toǵızınshı sessiyasında “Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım 
nızamlarına ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında”ǵı Nızamı qabıl etilip, 
onıń 11-statyasına muwapıq, “Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin 
engiziw haqqında”ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına qosımshalar hám 
ózgerisler kirgizildi. 
Muǵállim álipbeni úyretiw barısında oqıwshılardı qaraqalpaq álipbesiniń 
ses hám háripleri menen tanıstırıwda, olardı sintezlep oqıwǵa úyretiwde 
qaraqalpaq tiliniń fonetikalıq ózgesheliklerin esapqa alıwı zárúr. 
Álipbeni oqıtıw analitik-sintetik seslik metodına tiykarlanıp alıp barıladı. 
Sóz buwınǵa bólinedi, buwınnan kerekli – úyreniletuǵın ses ajıratılıp alınadı, 
analiz etiledi, úyreniletuǵın hárip penen sintezlenedi, usı tiykarda hárip hám pútin 
oqıw processi ózlestiriledi. Bunda qaraqalpaq tili grafikası dizimi, seslerdi jazıwda 
belgilew ózgeshelikleri esapqa alınadı. Álipbeni oqıtıwda qaraqalpaq tili grafikası 
diziminıń tómendegi ózgesheliklerin esapqa alıw ayrıqsha áhmiyetke iye:
Álipbeni oqıtıwda ses-hárip penen tanıstırıw únlilerden baslanadı. Házirgi 
qaraqalpaq tilinde 9 (toǵız) dawıslı ses bar. Olar: 
a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e. 
Buwın quray alatuǵın, ókpeden shıqqan hawa aǵımı sóylew aǵzaları 
tárepinen tosqınlıqqa ushıramaytuǵın, hawa aǵımınıń páti ólpeń, kúshsiz esitiliwi 
arqalı jasalatuǵın sesler 
dawıslı sesler
dep ataladı. 
 
Qaraqalpaq tilindegi dawıslı sesler úsh túrli belgisi boyınsha ayırılıp turadı 
tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha – til aldı [e], til ortası [i], [á],[ú],[ó] hám til artı [a], 
[ı], [o], [u] - tildiń tik jaǵdayı boyınsha-ashıq [a], [á], [ó], [o] hám qısıq [ı], [i], [u], 
[ú] erinniń qatnası boyınsha – erinlik [o], [ó], [u], [ú] hám eziwlik fonema [a], [á], 
[ı], [i], [e] bolıwı menen ayrılıp turadı. Sonday-aq tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha 
bóliniwshi dawıslı fonemalar juwan [a], [ı], [o], [u] hám jińishke [i], [á], [ú], [ó], 

---

24
[e] bolıp bólinedi. Olar usı belgileri boyınsha óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. 
E
háribi sóz hám buwın basında qollanıladı 
(egin, eshki, aeroplan), 
únlesliden keyin orta keń láblenbegen únli tarizde oqıladı 
(kel, tez). 
Álipbeni 
oqıtıwda aldın sóz basında keletuǵın 
e
, sońında únlesten keyin keletuǵın 
e
sesti-
háribi menen tanıstırıladı. 
0 
háribi qaraqalpaqsha, ulıwma túrkiy sózlerde keń qollanıladı, láblengen 
sesti 
bildiredi, 
russha-internacional 
sózlerde 
pátsiz 
buwında