Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Álipbeni oqıtıw metodıkasıniń metodologiyalıq hám ilimiy tiykarları 
Álipbeni oqıtıw metodıkasınıń metodologiyalıq tiykarı barlıqtı biliw 
teoriyası bolıp tabıladı. Bul pánniń bas waziypası oqıwshılardıń qaraqalpaq tilin 
tolıq ózlestirip alıwların támiyinlewden ibarat. 
Ózıńızge málim bolǵanınday, jámiyette til adamlar ortasındaǵı baylanıstıń 
tiykatǵı usılı. Tildiń baylanıs quralı sıpatında áhmiyeti úzliksiz artıp barmaqta. Til 
barlıqtı anıq, túsinikli túrde biliw usılı. Til birlikleri járdemi arqali ǵana biliw 
barısında ulıwmalastıriw, túsiniklerdi talqılaw hám juwmaq shıǵarıp óz pikirin 
bildiriw processi ámelge asadı. 
Til hám sóylew kónlikpeleri oy-pikir menen tıǵız baylanısta boladı. Tildi 
meńgeriw hám til ósiriw menen oqıwshınıń pikirlew qábilyeti de ósip rawajlanıp 
baradı. 
Baslawısh
mekteptiń
waziypasi tildi adamlar arasındaǵı múnásiybettiń 
rawajlianǵan názik quralına aylandırıw bolıp esaplanadı, bul álbette álipbeni jaqsı 

---

15
meńgeriwden baslanadı. 
Metodık pán sıpatida álipbeni oqıtıw metodıkası baslawısh tálim standartı 
belgilep bergan wazıypalardı ámelge ashıradı, yaǵnıy balalardıń oylaw iskerliklerin 
keńeyttiriw, erkin pikirley alıw, óz pikirin erkin awızeki hám jazba túrde bayan 
etiw, jámiyet aǵzaları menen erkin pikir alısıp qatnasta bola alıw kónlikpe hám 
qábiletliklerin rawajlandırıwǵa qaratılǵan metod hám usıllardı islep shıǵadı. 
Biliw teoriyasında analitik-sintetik jumıslar járdeminde til ústinde baqlaw 
jumısların alıp barıw ulıwma juwmaq shıǵarıwǵa, teoriyalıq táriplew hám 
qaǵıydaǵalar tiykarında awızeki hám jazba tárizdegi til baylanısına, sawatlı jazıw 
hám seslerdi durıs, anıq aytıwǵa ótedi. Oqiwshılar janlı sóylew barısında seslerdi 
durıs aytıw hám tuwrı jazıwdı elementar teoriyalıq maǵlıwmatlar tiykarında ámeliy 
túrde iyelew arqalı erisedi. Olar til materialların baqlaw, talqılaw arqali elementar 
teoriyalıq qaǵıydalar shıǵaradı, úyrengen hám ózleshtirgen teoriyalıq qaǵıyda 
materialların ámeliyatta ańlı túrde qollanıp ámelge asıradı. 
Baslawısh
mektepte álipbeni oqıtıw metodıkasınıń bunday baǵdarı 
haqıyqattı biliw nızamlılıqlarına hám házirgi zaman didaktikasi wazıypalarına da 
tuwrı keledi. 
„Bilimlendiriw haqqında"ǵı Nızamda bilimlendiriw dizimindegi 
mámleketlik siyasattıń tiykarǵı principleri belgilep berildi: 
- tálim hám tárbiyanıń insanpárwarlıǵı, demokratik xarakterde ekenligi; 
- tálimniń úzliksizligi hám izbe-izligi; 
- ulıwma orta, sonıń menen birge, orta arnawlı kásip-óner táliminiń 
májbúriyligi; 
- 
orta 
arnawlı 
kásip-óner 
táliminiń 
baǵdari: 
akademiyalıq 
liceyde yamasa kásip-óner kolledjinde oqıwın tańlawdıń ıqtiyarıylıǵı; 
- tálim diziminiń dúnyalıq xarakterde ekenligi; 
- mámleketlik bilimlendiriw standartları tiykarında tálim alıwdıń hámme 
ushın ashıqlıǵı; 

---

16
- tálim baǵdarlamaların tańlawda birlesken hám differenciyallı bagdar alıw; 
- bilimli bolıwdı hám talantlı, qábiletli balalardı xoshametlew; 
- tálim diziminde mámleket hám jámiyet basqarıwın baylanıstırıw
7
. 
Bul principler baslawısh tálimde álipbeni oqıtıw metodıkasınıń 
waziypaların da belgilep, aniqlastırıp beredi. Nızamda kórsetip bergenindey, 
baslawısh tálim ulıwma orta tálim alıw ushın zárúr bolǵan sawatxanlıq, bilim hám 
kónlikpe tiykarların qáliplestiriwge qaratilǵan. 
Baslawısh klasslarda álipbeni oqıtıw metodıkasi páni óz wazıypaların 
belgilep alıwda bilimlendiriw dizimindegi mámleketlik hújjetlerge tayanadı. 
Keyingi jıllarda ǵárezsizlik sharapatı menen bilimlendiriw dizimin túpten 
reformalastırıw mámleket siyasatınıń tiykarǵı baǵdarına aylandı. „ Bilimlendiriw 
haqqında”gi Nızam hám onıń tiykarında jaratılǵan „Kadrlar tayarlaw milliy 
dastúri”
bunıń jarqın dálili. 
„Kadrlar tayarlaw Milliy dástúr”inde bilimlendiriw dizimin túpten 
reformalastırıw, rawajlanǵan demokratiyalıq mámleketler dárejesinde, joqarı 
mádeniy hám ádep-ikramlılıq talaplarına juwap beretuǵın joqarı tájiriybeli kadrlar 
tayarlaw Milliy dizimin jaratıw tiykarǵı maqset etip alınǵan
8
. 
Kadrlar tayarlaw tarawındaǵı mámleket siyasatı insandı intellektual hám 
mádeniy, ádep-ikramlılıq tárepten tárbiyalaw menen izbe-iz baylanıslı bolǵan 
úzliksiz tálim dizimi arqali hár tárepleme rawajlanǵan barkamal shaxstı 
qálimtiriwdi názerde tutadı. 
Álipbeni oqıtıw metodıkasi páni de tálim barısın shólkemlestiriw 
formaların hám usılların islep shıǵıwda joqarıdaǵı maqsedler tiykarında jumis alıp 
baradı. 
7
O’zbekston Respublikasínıng
“Ta’lim to’risida”gı qonuni.// Barkamol avlod – 
O’zbekiston tarqqiyotining poydevori.Toshkent: “Sharq”,1997.-20-bet.
8
O’zbekston Respublikasi’nıng “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”.// Barkamol avlod – 
O’zbekiston tarqqiyotining poydevori.Toshkent: “Sharq”, 1997. 39-bet. 

---

17
Ulıwma orta tálimniń birinshi basqıshı bolǵan baslawısh tálim 1-4-
klasslardı óz ishine aladı. Milliy dástúrde atap kórsetkenindey, bul basqıshta 
tálimniń jańasha dizimi hám mazmunı qáliplesiwi ushın tómendegiler zárúr: 
- oqıwshilardıń qabiletleri hám imkaniyatlarina muwapıq ráwishte tálimge 
differenciyalanǵan baǵdardı engiziw; 
- tálim beriwdiń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyaların, zamanagóy oqıw-
metodıkalıq komplekslerin jaratıw hám oqıw-tárbiya barısın didaktikalıq tárepten 
támiyinlew h.t.b. 
Milliy dástúrde tálim diziminiń birlemshi málimleme-resurs orayın ámelge 
asırıw boyınsha ayrıqsha atap kórsetilgen kórsetpeler úzliksiz tálimdi támiyinlew 
barısındaǵı reformalardı ámeliyatta qollanıwǵa usınıw baslawısh klasslarda sawat 
ashıwǵa úyretiw metodıkası aldında turǵan aktual wazıypalardan esaplanadı. 
Álipbeni oqıtıw metodıkası psixologiya hám pedagogika maǵlıwmatlarına 
da súyenedi. Metodıkanıń máselelerin sheshiwde pedagogikalıq ilimler de járdem 
beredi. Sonıń ushın da psixologiya hám pedagogika pánleri de metodıkanıń 
metodologiyalıq tiykarı esaplanadı. 
Pedagogika psixologiya adamǵa tálim hám tárbiya beriwdiń psixologiyalıq
nızamlılıqların úyreniwdi óz predmeti dep biledi. Ol oqıwshılarda oy-pikirdiń 
qálimiwin úyretedi, aqılıy iskerlik usılları hám kónlikpelerin ózlestiriw barısın 
basqarıw máselelerin úyrenedi, oqıtıw barısın ámelge asırıwǵa, pedagog penen 
oqıwshılar ortasındaǵı óz-ara múnásiybetlerge hám oqıwshılar jámáátindegi 
múnásiybetlerge tásir qılıwshı psixologiyalıq faktorlardı, oqıwshılardaǵı 
individual-psixologiyalıq ózgesheliklerdi, aqıliy rawajlanıwdan arqada qalıwshı 
balalar menen alıp barılatuǵın tálim-tárbiya jumıslarınıń ózine tán ózgesheliklerin 
anıqlaydı. Bul óz gezeginde oqıtıwdıń nátiyjeli usıl hám formaların belgilewge, 
oqıwshılardıń analitik-sintetik iskerliginiń durıs ósiwine kómeklesedi. 
Metodıka psixologiya 
páni maǵlıwmatlarına súyenip oqıtıwda 
oqıwshılardıń jas hám individual ózgesheliklerin esapqa alıp qatnasta bolıw 

---

18
imkaniyatına iye boladı. 
Álipbeni oqıtıw metodıkası psixolingvistika páni menen de tıǵız baqlanısta. 
Psixolingvistika metodıkaǵa til haqqında - pikirdi bayan etiw túrlerin belgilewshi 
faktorlar, "tildi qabıl etiw signalları" apparatı, individual múnásiybetke hám 
massalıq qatnasqa sóylew tiliniń tásiriniń paydası haqqında maǵlıwmat beredi. Bul 
maǵlıwmatlar metodıkalıq máselelerdi sheshiw uchın, ásirese, baylanıslı sóylew 
tilin ósiriw hám de álipbeni oqıtıw metodıkası ushın júdá ahmiyetli.
Baslawısh klasslarda álipbeni oqıtıw metodıkası didaktika menen, yaǵnıy 
tálimniń ulıwma teoriyası menen de baylanıslı. Metodıka didaktika belgilep bergen 
nızamlılıqlar, qaǵıyda hám principlerge tiykarlanadı. Didaktika principlerine, 
yaǵnıy úyreniletuǵın materialdıń ilimiyligi hám ılayıqlılıǵı, til hám materialdı 
úyretiw hám bekkemlewde kórgizbelilik, ańlılıq, bilim, kónlikpe hám ádetlerdiń 
puxtalıǵı, barqulla tákirarlaw, oqıwshilardıń biliw iskerliginiń jedellesiwi, óz 
betinshelilik, oqıtıwdı turmıs penen hám balalardıń qızıǵıwshılıqları menen 
baylanıslı alıp barıwdı durıs orınlawı mektepte oqıtılatuǵın barlıq pánlerdi, sonıń 
ishinde, álipbeni úyretiw barısın shólkemlestiriw júdá áhmiyetli. 
Álipbeni oqıtıw metodıkası ulıwma pedagogika menen de óz-ara baylanısta 
boladı. Baslawısh mektep tálimindegi hár bir oqıw predmeti, sonıń ishinde, 
álipbeni oqıtıw da, tek bilim beriw, kónlikpe hám qábiletliliklerdi payda etiw 
menen ǵana sheklenip qoymaydı, balanıń ańın, sana-sezimin ósiriw hám tálim-
tárbiya beriwinde de zárúr. Haqıqatında da, álipbeni úyretiw barısında balalanıń 
dúnyaqarası qáliplesedi, biliw qábiliyetlilikleri ósedi, olar aqılıy, ruxıy, ádep-
ikramlılıq, estetikalıq tárepten rawajlanadi, minez-qulqında belgili dárejede 
qásiyetler júzege keledi, miynet etiwge úyrenedi h.t.b. 
Pedagogika páni balalardı hár tárepleme garmonikalıq rawajlandırıw hám 
olardı tárbiyalaw máselelerin ilimiy tárepten aship beredi. Álipbeni oqıtıw 
metodıkası pedagogika páni jańalıqlarına hám maǵlıwmatlarına tayanadı. 
Álipbeni oqıtıw metodıkası ulıwma pedagogika menen de baylanıslı. 

---

19
Baslawısh tálimniń eń kishkene jasındaǵı oqıwshilarınıń jámiyetlik hám jeke oqıw 
iskerliginde zárúr bolǵan ádet hám kónlikpeler ele tárbiyalanıp qáliplespegen 
boladı. Shólkemlestiriwshilik, jámiyetlik jumıslarǵa tez kirisiwsheńlik, dıqqat 
penen esitiw, oqıw hám jazıw, óz betinshe islew, barlıq jumıslardı puxta hám 
ıqsham orınlaw usaǵan kónlikpe hám ádetler oqıtıwshı hám mektep tárepinen 
ámelge asırılatuǵın ulıwma pedagogikalıq ilajlar dizimin payda etedi. Tárbiyanıń 
usıǵan uqsas teoriyalıq hám ámeliy máselelerin pedagogika islep beradi. Oqıtıwshı 
pedagogikalıq talaplardı ámelge asırsa ǵana, álipbeni oqıtıw barısın tálim-tárbiya 
tárepinen payda keltiretuǵınday etip nátiyjeli shólkemlestire aladı. 
Álipbeni oqıtıw metodıkası qaraqalpaq tiliniń belgili bir bólegin teoriyalıq 
jaqtan iyelewdi názerde tutadi, sonıń ushın da