|
Oqıw hám jazıw barısınıń psixofiziologiyalıq táripleniwi.
Oqıw hám jazıw
da qıyın tıl iskerligi esaplanadı. Bul processler kishkene jastaǵı oqıwshıdan jiger,
aqıl, hátteki fizikalıq hárektti de talap etedi.
Kishkene jastaǵı oqıwshını oqıwǵa úyretiwde tómendegi jaǵdaylardı
kóriwge boladı:
27
I. Bala oqıw payıtında bir ǵana háripti kóredi, onı biliw ushın súwretlerdi
kóz aldına keltiredi, súwretlerdi yamasa basqa háriplerdi esleydi, esine túsirgennen
soń onı aytıwǵa asıǵadi, biraq oqıtıwshı aytıwǵa jol qoymaydi, onnan buwinlap
aytıwdı talap etedi. Oqıwshı ekinshi háripti eslep alaman degenshe birinshisi
esinen shıǵıp ketedi yamasa olardı qosıp buwın, buwınnan sóz payda etkenshe
oqıw processi páseyip ketedi.
2. Kóbinshe bala oqıp atırǵan qatarın joǵaltıp qoyadı, háripti, buwındı,
sózdi qaytadan oqıwına tuwrı keledi. Oqıwshınıń dıqqatı keńeygen sayın buwın
hám sózdi pútinliginshe túsine baslaydı.
Oqıwdı endi úyrenip kiyatırǵan bala oqıp atırǵan tekst mazmunın
ózlestirmeydi, sebebi ol teksttegi sózdi qalay oqıwǵa kóp kúsh beredi hám bar
dıqqatın soǵan awdaradı, al testtiń mazmunı bir shette qaladı. Sabaqlıqtaǵı
súwretler, muǵállimniń sorawları, kórgizbeli qurallar bular oqıwshılardıń ańlı túrde
oqıwın támiyinleydi.
Tájiriybesiz kitapxan sózdiń birinshi buwınına yamasa súwretke qarap
tabadı. Bul qáte oqıwǵa alıp keledi. Bunday qáteniń aldın alıw ushın sóz buwınlap
oqıtıladi, sózdi buwın-seslik tárepten analiz etiwge, ses-hárip tárepten analiz hám
sintez qılıwǵa dıqqat qaratıladı.
Oqıwdi jaqsı hám nátiyjeli iyelew ushın oqıwshılardıń aqılı, yadı, oy-órisin
hám til órisin ósiriwge ayrıqsha áhmiyet beriwi kerek. Álipbege úyretiwde
fonematikalıq esitiw qábiliyetlerin ósiriwge, yaǵnıy sesti anıq aytıwǵa, basqa
seslerden parıqlawǵa úyretiw, buwın yamasa sózden sol sesti ajrata alıw
kónlikpesin ósiriw júdá áhmiyetli sanaladı.
Fonematikalıw esitiw imlalıq kónlikpeni payda etiwdiń eń áhmiyetli
shártlerinen biri bolıp tabıladı. Soǵan baylanıslı álipbeni oqıtıw dáwirinde esitiw
qábiletliligin ósiriw ushın da arnawlı bolǵan hár túrli shınıǵıwlar ótkizip bariw
maqsedke muwapıq boladi.
Jazıw barısında oqıwshılar ruchkanı durıs uslawdı, dápterdi tuwrı qoyıwdı,
28
háriplerdi jazıwda jazıw sızıqları, olar boylap qoldı háreketlendiriwdi este saqlawı,
háripti háripke qanday baylanısırıw, qatarǵa sıyıw-sıymaslıǵın mólsherlewi lazım.
Bunday process oqıwshını aqılıy hám fizikalıq jaqtan sharshatadı, ásirese, olardıń
barmaq hám jelke muskulları sharshaydı. Sonıń ushın da sabaqta eki-úsh márte bir-
eki minutlıq (fizkultminutkalar) fizikalıq shınıgıwlar ótkiziliwi maqsetke muwapıq
boladi.
Jazıw barısında oqıwshı ruchkanı qaǵaz ústinde áste-aqırın, isenimsizlik
penen qıymildatip júrgizedi, b i r háripti jazip toqtaydı hám muǵállimniń kórsetken
úlgisi menen salıstıradı, geyde sızıqtan shıǵıp ketedi, qáte jazǵan háriplerin boyap,
durıslaydı. Bunda ol oqıtıwshıǵa qarap hár bir minutta múrájaat etedi, onıń qoli
menen bası jazıwda birgelikte háreket etedi. Jazıw barısı oqıwshılardıń ańlı háreket
etiwlerin de talap etedi. Sol sebepli oqıtıwshı jazıwǵa úyretiw barısında sabır-
taqatlılıq penen ayrıqsha itibar menen qarap jumıs alıp barıwı júda áhmiyetli.
Jazıwdıń sulıw hám imlalıq tárepten durıs, qátesiz bolıwı sawatxanlıqtıń eń joqarı
belgisi bolıp tabıladı. Kóbinshe bala oqıp atırǵan qatarın joǵaltıp qoyadı, hárıpti,
buwındı, sózdi qaytadan oqıwına tuwra keledi. Oqıwshınıń dıqqatı keńeygen sayin
buwın hám sózdi pútinliginshe tolıq ayta baslaydı. Bunnan tısqarı oqıwshi partada
da ózin durıs uslap qáddi-qáwmetin gigienalıq talap dárejesine say uslap otırıwı
lazım.
1.
Álipbeni oqıtıw dáwirinde tiykarınan nege úyretedi?
2.
Jazıw kónlikpesin payda etiw qalay ámelge asırıladı?
3.
Oqıwshını álipbeni oqıtıw barısında nelerge itibar beriliwi lazım?
4.
Qaraqalpaq tilinıń jazıwı seslik jazıwı nelerden ibarat?
5.
Qaraqalpaq tilinıń jazıwı qanday jazıw esaplanadı?
6.
1993-jıl 2-sentabrde ne qabil etildi?
7.
Qaraqalpaqstanda
1994-jılı
26-fevralda neshe háripten ibarat
29
latınlastırılǵan jańa qaraqalpaq álipbesi tastıyıqlandı?
8.
1995-jıldıń dekabrinde latın jazıwı tiykarındaǵı neshe háripten ibarat
qaraqalpaq álipbesi tastıyıqlandı?
9.
Ne ushın 2016-jılı 10-iyunda latın jazıwı tiykarındaǵı 34 háripten ibarat
qaraqalpaq álipbesi tastıyıqlandı?
10.
Álipbeni oqıtıw qanday seslik metodına tiykarlanıp alıp barıladı?
11.
Qaraqalpaq tilinde neshe dawıslı sesler bar?
12.
Qaraqalpaq tilinde neshe dawıssız sesler bar?
13.
Álipbe dáwirinde dawıssız sesler menen tanıstırıwdı neden baslaw
maqsetke muwapıq boladı?
14.
Álipbeni oqıtıw barısında háriplerdiń qanday túrli forması úyretiledi?
15.
Oqıwshılardı oqıwǵa nege tiykarlanıp alıp barıladı?
Do'stlaringiz bilan baham: |
