Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Kopiyalaw usılı.
Tayar jazıw úlgileri yamasa muǵallim tárepinen jazǵan 
hárip, buwın, sózlerdiń shtrixleriniń ústinen qurı sızıp, qolların úyretiw usılı -
kopirovka usılı dep ataladı. Klassta balalardı dáslepki úyretiw dáwirinde, 
úlgermewshi, tómen úlgeriwshi oqıwshılar menen alıp barılıwı tiyis. Ayırım 
jaǵdayda muǵallim oqıwshılardıń dápterlerine hárip, buwın, sózlerdiń úlgilerin 
jazıp berip, olarǵa sonıń ústinen qurǵaq ruchka menen, yamasa qálem menen 
júrgizip, óz betinshe jazıp úyrenedi. Bunday shınıǵıw olardıń jazıwǵa dáslepki 
kónligiwiniń payda bolıwına múmkinshilik beredi. 
Sızıqlar usılı.
Oqıwshılardı jazıw kónlikpesine úyretiwge qollanılatuǵın 
usıldıń bir túri bolıp, bunda dápter sızıqları menen durıs sızıw, hárip úlgilerin sızıw 
h.t.b. jumısları islenedi. Bul jumıslar oqıwshılardıń kózi menen shenley biliw hám 
tegis jazıw uqıbınıń payda bolıwına járdem beredi. Muǵallim dáslepki waqıtları 
bunday shınıǵıwlardı kóbirek ótkerip barıwı tiyis. 
Genetikalıq usıl.
Bul jazıwda jeńilden awırǵa, dáslep uqsas háriplerdi 
toplap jazıp úyreniw jolın názerde tutadı. Oqıw menen jazıw isi bir-biri menen 
baylanıslı alıp barılatuǵın bolǵanlıqtan, oqıwshılarǵa qıyın bolǵanına qaramay «
a
» 
háribin jazıwdan baslaymız. Sebebi birinshi ret biz «
a»
háribin oqıw jumısınan 
baslaymız.
Taktler yamasa ritmika usılı.
Baslawısh klasslarda kóp qollanılatuǵın
usıllardıń biri. Tez jazıwǵa úyrengen hár bir balanıń jazıwı - ritmikalıq jazıw 
boladı. Bunıń bahalılıǵı sonda, ol da bolsa, balalardıń jazıw páti tez pát penen 

---

139
boladı. Al taktlap jazıwdı oqıwshılar jazıwǵa úyrengenshe qollanılatuǵın usıl. 
Bunda oqıwshılar háriplerdi elementleri menen bir tegis pátte retlestirip qollanadı. 
Jazıw usılların tiyisli orınlarda nátiyjege tez jete alıw múmkinshiligin eske 
ala otırıp, sheberlik penen paydalanǵan jaǵdayda ǵana jaqsı nátiyjege erise alamız.
Jazıwdı úyretiw.
Sawat ashıw barısında oqıwshılarda háriplerdi 
orfografiyalıq jaqtan durıs jazıw, sóz ishinde olardı bir-biri menen baylanıstıra 
biliw talap etiledi. Bunda muǵallimniń jazıwı menen “Jazıw úlgisi” dápteri 
oqıwshı ushın úlgi boladı. Oqıwǵa kónligiw isi menen jazıwǵa kónligiw isi teń alıp 
barılǵanlıqtan jazıwdıń genetikalıq principi saqlanbaydı da, oqıwshı qaysı háripti 
úyrengenine baylanıslı is alıp barıladı. Qıyın bolǵanına qaramastan sawat ashıwdıń 
birinshi dáwirinde, birinshi sabaqta ne úyretilse, jazıwda da usılar úyretiledi. Bul 
dáwirde oqıwshı sesti qalay oqıp úyrense, jazıwdı da solay úyrenedi. Oqıwdıń 
tezligi menen jazıwdıń tezligi qatar ósip baradı. Sebebi, bala sesti oqıp otırıp 
jazadı. Al tez oqıp úyrenbegen bala oqıwǵa kóp waqıt jiberedi de, jazıwdıń 
barısında keyin qalıp qoyadı. Sonlıqtan, dáslepki sabaqlardan baslap oqıwshılardıń 
tez, sanalı, durıs oqıwına kóbirek itibar beriw kerek. 
Jazıw barısında da analitikalıq-sintetikalıq háreketler islenip, dáslepki 
dáwirde kopiyalaw usılın kóbirek qollanıw menen háriplerdi grafikalıq jaqtan durıs 
jazıwǵa izbe-izlik penen úyretip barıw talap etiledi. Bul ushın: 
1. Dáslep muǵallim háripti qalay jazıw jolların kórsetedi. Oqıwshılar 
muǵallimniń is-háreketine qadaǵalaw jasaydı, «Jazıw úlgisi»ndegi jazıw menen 
salıstırıp otıradı. Bunda dáslep baspa hárip, keyin jazba hárip úlgisi kórsetiledi.
2. Muǵallim islegen jumısınıń nátiyjesine balalardıń qalay túsingeni 
jóninde qısqa gúrrińlesedi. “Jazıw úlgisi”ndegi, kitaptaǵı háriplerdi oqıp shıǵadı. 
Qanday hárip ekenin anıqlaydı. 
3. Oqıwshılar menen jazıw quralların qalay paydalanıw, qalay baslaw, 
qalay tamamlaw jolı kórilip shıǵadı. “Jazıw úlgisi”ndegi háriptiń ústinen qálem 
júrgizip kóredi, hawada jazıw procesin qollanıwǵa boladı. 

---

140
4. Endi muǵallim tayarlıq isinen jazıwǵa ótedi. Muǵallim kimniń qalay 
jazǵanın qadaǵalaydı. Kemshilikleri bolsa kórsetedi. Bunda úlgi retinde taxtada 
yamasa dápterine úlgi etip kórsetedi. Ayırım jazıwdı meńgere almaǵan balanıń 
qasına barıp, onıń qolın uslap, jazdırıp kórsetiwine de boladı. 
5. Keyingi háripti úyrengende dáslepki úyrengen háripleri menen salıstırıp 
jazıwdı qollanıw jaqsı nátiyje beredi. Máselen: 
L 
menen 
M, A
menen 
L, A
menen 
Á 
háripleriniń usaslıqları esapqa alınadı. 
6. Dáslep eki háripten turatuǵın sózlerdi, buwınlardı jazdırǵanda olardı 
baylanıslı jazıp úyreniwge basshılıq etiw hám oqıp otırıp jazıwǵa úyretiwdi este 
tutıw kerek. Bunda muǵallim: sózge itibar ber hám oqı, esińde saqla, qaramay ayt, 
úlgige qarap salıstır, tekser, jazǵanıńdı oqı, - dep eskertip otırıwı lazım. 
7. Oqıwshılardıń jazıwdı durıs meńgeriwi muǵallimniń izbe-izlik penen 
jumıs islewine baylanıslı. Dáslep hárip, bir buwınlı sóz, buwın, gáp sisteması 
menen jazıp úyrenedi. Bunda oqıwshılarǵa tanıs sózler, aytıwı menen jazılıwında
ózgesheligi joq sózler ústinde jumıs islenedi. Kem-kem kónligiwiniń bir qansha
qálipleskeninen keyin qısqa súreler jazıwǵa ótedi.
Jazıw úlgisi boyınsha jazıw sabaqları.
Balalar jazıw shınıǵıwların birden 
atqarıp kete almaydı, sebebi ol kóplegen qıyınshılıqlarǵa duwshar boladı. 
Sonlıqtan muǵallim bunday waqıtta balalardıń jazıw kónlikpelerin durıs baǵdarda 
ózlestiriwine itibar beriwi, yaǵnıy ol ushın tómendegi talaplardıń ámelge asırılıwın 
baqlap barıwı zárúr: 
Balalar gewdesin partaǵa tiremey tik otırsın. Gewde menen partanıńarası 
bir tush sıyatuǵınday bolıwı shárt. Eger balalar partada eńkeyip yamasa gewdesin