Gáp hám baylanıslı sóylew ústinde jumıs islew.
Sawat ashıw dáwirinde
126
oqıwshılar gáp penen de islesip baradı. Gáplerdi oqıydı, jazadı, sorawlarǵa juwap
tayarlaydı. Gápti analiz etedi, gáp dúzip úyrenedi, onda qansha sóz barın anıqlaydı.
Qısqa tekst penen islesedi. Gáptiń ne ekenligin, onıń bas háripten baslanıp, keynine
noqat (tochka) qoyılatuǵının, xabar, soraw, úndew gáplerdiń oqılıwın, aytılıwın
úyrenedi. Solay etip, gáp tuwralı dáslepki grammatikalıq ápiwayı maǵlıwmatlar
menen tanısadı.
Álipbeni oqıtıw sabaqlarında balanıń tilin ósiriwdiń tiykarǵı
wazıypası
-
oqıǵanın sóylewinde, awızsha aytıp beriwinde, súwretlerge qarap turıp, ol tuwralı
awızsha aytıp bergende, óz-ara sóyleskende balalardı durıs gáp dúziwge, ádebiy
tildiń normasında mádeniyatlı sóyley biliwge úyretiw. Bul muǵallimniń is jobasına
baylanıslı alıp barıladı. Bala mektepke birinshi kelgen kúninen baslap, álipbedegi
berilgen súwretke qarap, sorawlarǵa juwap beriwden baslap, keyin ózleri gáp
dúziw, sóylep beriw usaǵan kónlikpeler ústinde isleydi.
Oqıwshılardıń ózi dúzgen gáplerin analiz etiw maqsetinde de islewge
boladı. Bunday jaǵdayda -
Men Arman menen kitapxanaǵa bardım
, degen gápti
aytsa bul gáp neshe sózden turadı. Birinshi sóz qaysı? ekinshi sóz qaysı? hám t.b.
sorawlar arqalı gúrrińlesip analiz etiwge boladı. Yamasa, joqarıda aytılǵan
grammatikanıń jeke bólimleri boyınsha da analiz etiwge boladı. Bul balalardıń bir
qansha kónlikpelerge iye bolǵanınan keyin islenedi.
Ásirese “Álipbe”de berilgen súwretler boyınsha izbe-iz túrde gáp dúzdirip
barıwǵa boladı. Bunda da dáslep oqıwshılar tolıq emes gápler menen pikirin
beredi. Muǵallim usı tolıq emes gápti tolıq gápke aylandırtıp otırıwı lazım. Bunı
muǵallim «qısqa juwap» «tolıq juwap» degen terminler arqalı isletip baradı.
Oqıwshıdan barlıq waqıtta «tolıq juwap» talap ete beriwge bolmaydı. Ayırım
jaǵday da oqıwshınıń qısqa juwabına da qanaatlanıp otırıw kerek. Máselen, dialog,
monolog túrinde jumıs islegen de «qısqa juwap» túrinen de paydalanadı.
Oqıwshılardıń baylanıslı sóylewi - bul oqıwshınıń qadaǵalaw islewi,
ózleriniń oylaǵanı, sóylegeni, qosıq, qısqa tekstler boyınsha tásirli aytıp beriwi
127
bolıp esaplanadı. Álbette bunı iske asırıwda muǵallimniń bergen sorawı, jobası
jetekshi orındı tutadı. Máselen,
Shaxrux ne islep atır?
Shaxruxtıń ne islep atırǵanı
tuwralı aytıp ber. Álipbedegi súwretti kórsetip bala menen qızǵa óziń at qoyıp ne
islep atırǵanın aytıp ber. Úyińizde qanday oyın oynaytuǵınıńız tuwralı sóylep ber.
usaǵan tapsırmalar berip barsa boladı.
Baylanıslı sóylewge úyretiwde tekstlerdiń, suwretlerdiń, diafil`mlerdin
áhmiyeti ullı. Baylanıslı sóylewge úyretiwde oqıwshılar menen túsinikli waqıyalar
boyınsha islesiw kerek. Sebebi qanday bolmasın balaǵa waqıya túsinikli bolsa
sonsha dárejede bala jaqsı aytıp bere aladı. Sonıń menen oqıwshilarǵa tanıs
kúndelikli turmısta ushırasıp júrgen temalar usınıp otırıwda jaqsı nátiyje beredi,
máselen,
«Elka», «Qar jawǵanda», «Jaz»
h.t.b. Balalardıń sóylewin
rawajlandırıwda didaktikalıq materiallardıń hám oyınlardıń, naqıl-maqallar,
jumbaq, jańıltpash, kishi qosıqlardıń ornı ullı. Bunı muǵallim álipbede berilgen
materiallardı úyretiwdiń maqsetine baylanıslı ózi de jıynastırıwı, tayarlawı tiyis.
Oqıwshılardıń gáp dúzip úyreniwinde kartochkada járdem beredi. Onı
oqıwshı oqıwdı úyrengennen keyin paydalanıwǵa boladı. Gáp ústinde jumıs
islewdiń hár qıylı jolları bar, al muǵallim balalarǵa gáp dúziwdiń, sóylewdiń sırın
úyretiw ushın bul boyınsha jobalı izbe-izli jumıs islep otırıwı tiyis. Bunday gáp
ústinde izbe-izli islep úyreniw oqıwshınıń keleshekte dóretiwshilik jumıs islewiniń
negizi bolıp, olardıń bayan, shıǵarma, dóretiwshilik diktant jazıwına múmkinshilik
jaratadı.
Solay etip, baslawısh tálimniń tiykarǵı wazıypalarınıń biri oqıwshılardıń
awızeki sóylew tilin ósiriwden ibarat. Til ósiriw úsh baǵıtta:
sóz ústinde islew,sóz
birikpesi hám gáp ústinde islew, baylanıslı til ústinde islew
arqalı ámelge asırılıwı
metodıkalıq ádebiyatlarda aytılıp ótilgen.
Álipbeni oqıtıw sabaqlarında da joqarıda atap ótilgen úsh baǵdar boyınsha
jumıs alıp barıladı. Ana tilinen alıp barılatuǵın jumıslardıń barlıǵı, sonıń menen
birge sawat ashıw hám til ósiriw menen menen tıǵız baylanısta alıp barıladı. Sawat
128
ashıwǵa úyretiw dáwirinde jumıslardıń muǵdarı kóp bolıp ekskursiyalar, balalardıń
baqlawları, predmetli hám syujetlı súwretler boyınsha sáwbetlesiwler hám basqa
da usıǵan usaǵan jumıslar alıp barıladı. Bul dáwirde oqıwshılardıń til órisin
ósiriwdiń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat:
oqıwshılardıń tilindegi kemshiliklerdi durıslaw;
olardıń qiyal hám túsinigin keńeytiw arqalı sózlik qorın
bayıtıw;
oqıwshılardıń tilindegi ayırım sózlerdiń mánisine anıqlıq
kirgiziw;
gáp hám úsh-tórt gápli kishkene “gúrriń” (baylanıslı til)di
awızeki durıs dúziw kónlikpesin ósiriw.
Balalar bul dáwirde, birinshiden, kiyim-kenshek, jumıs quralları,
miywe hám palız eginleri usaǵan zatlar menen tanısıw járdeminde sózdi ańlı
qollanıwǵa; ekinshiden, túrli ápiwayı keńeyttirilmegen gáp (
Balalar
juwirdi
), ápiwayı keńeyttirilgen gáp (
Malika dúkánǵa bardı
), gáptiń
birgelkili aǵzaların (
Shaxrux oqıdı hám jazdı
) keltirip dúzedi. Olar bul
ko'nlikpelerdi ámeliy shınıǵıwlar járdeminde iyeleydi.
Balalardıń jeke tájiryibeleri, adamlardıń turmısın hám tábiyatti baqlawları
olardıń til órisin o'siriw ushın tiykarǵı derek bolıp esaplanadı. Zatlar, úy buyımları,
ósimlikler, haywanlar qızıqlı sáwbet ushın tema bolıp xızmet etedi. Sáwbet
barısında balalarda payda bolǵan qıyal hám túsinikler tiykarında anıq túsınıkler
qáliplesedi.
Birinshi klass oqıwshıları tildi ósiriwde balalardıń oyın hám ermekleri,
súwret kóriw hám
„Bul ne?, Bul kim?
,
Ol ne islep atır?"
usaǵan
sorawlar
tiykarındaǵı sáwbetlesiwden de paydalanıladı.
Álipbeni oqıtıw dáwirinde sóylew tildi ósiriwge baylanıslı jumıs túrlerine
átraptaǵı janlı predmetlerdiń atın, olardıń belgilerin aytıw, predmetlerdi ózine tán
belgileri tiykarıda toparlarǵa bóliw usaǵan shınıǵıwlar kiredi. Máselen,
129
muǵallımniń tapsırmasına muwapıq, belgili bir temada (
gúz, miyweli baǵ, klass,
mektep
haqqında) eki sózden ibarat gáp dúzedi; keyin bolsa sonday
keńeyttirilmegen gápler dúzip, onı sorawlar járdeminde keńeyttirilgen gápke
aylandıradı. Olar úyrengen háriplerinen sózler hám kishkene gápler dúzip jazadı.
Oqıw sabaqlarında oqıwshılar súwretke qarap kishkene gúrriń dúzedi,
muǵallımnıń sorawlarına tolıq juwap beriwge úyrenedi. “Álipbe”degi reńli, sulıw
súwretler, dógerek-átiraptaǵı predmet hám hádiyseler, haywanlar hám
ósimliklerdiń atların eslep qalıwǵa hám bilip alıwǵa járdem beredi.
Álipbeni oqıtıw dáwirinde oqıwshılardıń seslerdı durıs aytıw ústinde islewi
de úlken áhmiyetke iye, sebebi kóplegen balalardıń seslerdı durıs aytıwında
kemshilikler boladi: bir sestiń ornına basqas sesti
(sh -
nıń
o
rnina
s -
nı
, r –
dıń
o
'rnina
l
-nı) aytadi, saqaw, tildi burap sóyleydi, tutlıǵıp sóyleydi, sózdegi
ayırım seslerdi túsirip yamasa basqa bir ses qosıp aytadi, seslerdiń ornın almastırıp
qoyadi h.t.b. Bunday kemshiliklerdi joq etiw ushın logopedler arnawlı
shınıǵıwlardan paydalanadi. Muǵallım de hár bir sabaqta hám sabaqtan tısqarı
waqıtta oqıwshılardıń seslerdi durıs aytıwın baqlap barıwı, qáte-kemshiliklerin
waqtında aytıp, durıs aytıw úlgisin kórsetip barıwı lazım.
Álipbeni oqıtıw dáwirindegi hár bir sabaq barısında sóylew tilin ósiriw
boyınsha jumısqa ayrıqsha itibar beriliwi lazım. Sonda ǵana oqıwshılarda ádebiy
tilde sóylew (dialektlerdiń tásirisiz, ádebiy til norması tiykarında) kónlikpeleri
qáliplesedi hám ádetke aylanadı.
1. Álipbeni oqıtıw sabaqlarında balanıń tilin ósiriwdiń tiykarǵı wazıypası ne?
2. Baylanıslı sóylewge úyretiwde nelerdiń áhmiyeti ullı?
3. Gáp ústinde jumıs islewdiń qanday jolları bar?
4. Sózlik jumısı degenimiz ne?
5. Sózlik jumısı qalay alıp barıladı?
130
6. Gáp hám baylanıslı sóylew ústinde jumıs qalay alıp barıladı?
7. Balanıń tilin ósiriwdiń tiykarǵı wazıypası qanday?
8. Oqıwshılardıń til órisin ósiriwdiń tiykarǵı wazıypaları nelerden ibarat?
Do'stlaringiz bilan baham: |