«tastíYÍqlayman» Oqıw isleri boyınsha direktor orınbasarı A. Abdinayımova

«TASTÍYÍQLAYMAN»
Oqıw isleri boyınsha direktor
orınbasarı ____________A.Abdinayımova
«_______»____________________2022j
Tema: E-biznes hám kommerciya modelleri.

1. Elektron biznes haqqında túsinik

2. Elektron biznesten paydalanıw
3. Elektron bizneske kirisiw tiykarları

Óz DSt 1092:2005 de ERIni qáliplestiriw procesine ERInıń haqıyqıylıǵın tastıyıqlawda basqa shet el standartlarda bolmaǵan seans gilti tártipotini kirgiziw menen ERI jalǵanlanilib, onı haqıyqıylıǵın tastıyıqlaw unamlı nátiyje bergende de onıń sohta ekenin anıqlawdıń rezervlik jolı názerde tutılǵan. Bul bolsa sabırlılıqtı asırıw ushın qo'shimsha imkoniyatlar jaratadi.

ERI giltlerin dizimge alıw orayı seans giltli (hq1) ırǵaqta standartqa tán bolǵan protokollar tiykarında xizmet kórsetiwge tayın bolsa, ol jaǵdayda hq1 ırǵaqtan paydalanıw maqsetke muwapıq, bunda modul uzınlıqları 256 -1024 bıyt aralıǵinda bolǵanda da joqarı tezlik hám sabırlılıqtı támiyinlew ushın jetkilikli esaplanadı.
Seans giltinen paydalanilǵanda Óz DSt 1092:2005 ning operativligi AQSh mámleket standartları DSA, ECDSA, Rossiya mámleket standartları GOST 34. 10 -94, GOST R 34. 10 -2001 ge salıstırǵanda joqarı, sabırlılıǵı bolsa olardıkidan kem emes. Óz DSt 1092:2005 ning sabırlılıǵı seans giltisiz ırǵaqta birdey modullardan paydalanılǵanda DSAga salıstırǵanda eki ret joqarı ekenligi tastıyıqlanǵan.
— Seans gilti tekǵana sırtqı buzıwǵa salıstırǵanda bálki, ishki buzıwǵa qaratılǵanlarǵa salıstırǵanda da kriptotizim sabırlılıǵınıń joqarı dárejesin támiyinleydi. Usılardı itibarǵa alıp, moduldıń tómen shegarası 256 bıyt etip belgilengen, joqarı shegarası bolsa shegaralanbaǵan, — dep sáwbetke qosıldı dotsent Rixsi Isayev. — Sonlıqtan, úlken áhmiyetke iye elektron hújjetlerge hám iri pul qarjlarına, tiyisli posılkalarǵa ERIni qáliplestiriwde seans giltli ırǵaqtan paydalanıw maqsetke muwapıq.
Óz DSt 1092:2005 standartına tiykar etip alınǵan parametrli algebradan paydalanıw kóplegen ámeldegi áshkara giltli ERI algoritmların jetilistiriwdiń jańa baǵdarın ashıp beredi. Sonıń menen birge, bul algebra kripto analiz salasında da uqsawı bolmaǵan jańa, nátiyjeli kriptoanaliz algoritmların jaratılıwma alıp keliwi algebra avtorları tárepinen alıp barılǵan ilimiy-izertlew esabatlarında keltirilgen.
Haqıyqatında, áshkara kriptografiya bunnan 32 jıl burın Diffi-Xellman tárepinen oylap tabıw etilgen. Onıń simmetrik kriptografiya ámelge asırıwı múmkin bolmaǵan tarawlardan birinshisi elektron cifrlı qol bolsa, ekinshisi jasırın parametrlerdi qorǵawlanbaǵan baylanıs kanalı arqalı almaslawı bolıp tabıladı. IAP 03416 -san patentine muwapıq, jasırın giltlerdi generatsiyalash sistemasın jaratıw házirgi kúnde jáhánda keń paydalanılıp atırǵan Diffi-Xellman usılına tiykar bolǵan bir tárepleme dárejege asırıw funktsiyası ornına jasırın parametr menen dárejege asırıw funktsiyasınan paydalanıwǵa tiykarlanǵan. Ol jaǵdayda dáslepki baylanıs seansında jetkilikli sabırlılıqqa iye túpkilikli modul tiykarında áshkara parametrli dárejege asırıw funktsiyası isletilip, dáslepki jasırın shifrlaw gilti generatsiyalangach, keyingi baylanıs seanslarında odan parametr retinde paydalanılıp, úlken bolmaǵan modulda jasırın shifrlaw giltlerin generatsiyalashga ótiledi. Bul kriptosistema sabırlılıǵı hám operativligin keskin dárejede asırıwǵa múmkinshilik beredi.
Usı waqıtta respublikamizning túrli tarawlarında, sonday-aq, salıq tólewi sistemasında, informacion-kommunikaciya tarawlarında qollanıw atırǵan qorǵawlanǵan elektron pochta Ye-XAT hám qorǵawlanǵan elektron hújjet almasıw E-Hújjette usı patentke tiykarlanǵan autentifikatsiya hám jasırın giltlerdi generatsiyalash sistemasınan paydalanılıp atır. Bul sistemada informaciyalardıń jasırınlıǵı hám pútkilligin támiyinlew mexanizmleri engizilgen. Paydalanıwshı autentifikatsiyasi ushın dástúriy parollardan tısqarı paydalanıwshınıń jasırın giltlerinen paydalanıladı. Bul bolsa badniyat abaychilarning sistemaǵa kiriwine jol qoymaydı.
Sonıń menen birge, bul oylap tabıwǵa tiykarlanǵan halda informaciyanı kriptografik qáwipsizliklewdiń túrli quralları da jaratılıp atır. Informaciya qawipsizligi hám kriptologiya ilimiy-izertlew bóliminde jaratılǵan elektron qulıp úskenesi (EQU-1) dıń úlgili nusqası usılar gápinen bolıp tabıladı.
Oylap tabıw boyınsha islep shıǵılǵan qorǵaw -langan elektron hújjet almasıw sisteması E-hújjetti engiziwden keletuǵın ekonomikalıq nátiyje joqarı bolıp, ol tómendegi salıstırıwiy kestede kórinetuǵın boladı.
Bul kesteden kórinip turıptı, olda, shet elde islep shıǵılǵan HEHATning ortasha bahası — 471 625 dollar bolsa, oylap tabıw boyınsha islep shıǵılǵan qorǵawlanǵan elektron hújjet almasıw sisteması E-hújjettiń ortasha bahası — 80 000 dollardı quraydı.
Patentke tiykarlanǵan qorǵawlanǵan elektron hújjet almasıw sisteması E-hújjetti engiziwden keletuǵın ekonomikalıq nátiyje joqarı bolıp, respublika kóleminde hár 1000 dane engizilgen sistemadan 471 625 — 80 000 q 391 625 dollar valyuta ekonomika etiledi.
Bunnan kórinip turıptı, olda, kárxanalar ushın E-hújjetti engiziw shet el sistemalardan ortasha 5 teńdey arzanǵa túsedi. Bul FTMTM ilimpazlarınıń mashaqatlı miyneti nátiyjesi, álbette.