Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Tafakkur qonuni
muhokama yuritish jarayonida 
qatnashayotgan fikrlar (fikrlash elementlari) oʻrtasidagi mavjud zaruriy 
aloqalardan iborat. Mantiqda fikrni shakli jihatidan toʻgʻri qurishning, ya‘ni 
toʻgʻri tafakkurning toʻrtta qonuni, xususan, ayniyat qonuni, nozidlik qonuni, 
uchinchisi istisno qonuni va etarli asos qonuni Tafakkur qonunlari 
mazmunidan kelib chiqadigan, muhokamani toʻgʻri qurish uchun zarur 
boʻlgan talablar 
fikrning aniq, izchil, etarli darajada asoslangan boʻlishi
dan 
iborat. Bu talablar 
mos prinsiplar( qoidalar) tarzida, ya‘ni toʻgʻri tafakkur prinsiplari 
sifatida amal qiladi 
ayniiyat qonuni aqliy mushohada yuritish jarayonida fikrning aniqligini 
ifodalaydi. Uning mazmuni quyidagicha: 
ma‘lum bir predmet haqida 
aytilgan aniq bir fikr ayni bir muhokama doirasida ayni bir vaqtda oʻz-oʻziga 
tengdir.
Uni "A-A dir" formulasi ifodalaydi. Muhokamaning aniqligi (bir 
ma‘noligi)prinsi fmkr yuritish jarayonida qoʻllaniliyotgan terminlar, 
tushunchalar, mulohazalarning aniq ma‘noga ega boʻlishini, uning bir 
muhokama doirasida asossiz ravishda oʻzgartirilmasligini anglatadi. 
Muhokamaning izchilliginozidlik qonuni(
muayyan mulohaza va uning 
inkori birga chin boʻlishi mumkin emas
) va uchinchisiistisno qonuni(bir 
predmet toʻgʻrisida bir vaqtda va bir munosabatda bildirilgan (oʻzaro zid 
fikrlardan birialbatta chin, ikkinchisi albatta xato, uchinchi holning boʻlishi 
istisno)qonunida ifoda etilgan. Ular biror fikrni aytib turib, uni istisno 
qiladigan fikrni qabul qilmaslikni bildiradi. Muhokamaning izchilligi yana 
mulohazalar zanjirida har bir fikrning oʻz oʻrnida qoʻllanilishi, keyingi va 
oldingisi bilan bogʻlanib turishini talab etadi. Tafakkurning noizchil boʻlishi, 
shuningdek, 
muhokama 
jarayoni 
bosqichlari 
tartibining 
buzilishi, 

---

367 
mulohazalarning oʻzaro bogʻlanmasligi, ularning uzilib qolishida namoyon 
boʻladi. 
Asoslilik talabi etarli asos qonunida aks etgan (
predmet haqida aytilgan 
fikr ishonchli boʻlishi uchun
etarliasosga ega
boʻlishi kerak).
Asoslilik 
prinsipitoʻgʻri fikr yuritishning zaruriy xususiyati sifatida ilgari surilayotgan 
fikrni isbotlash yoki, hech boʻlmaganda, uni asoslashga urinishni, 
oʻylamasdan har bir narsaga ishonch bildirmaslik, shuningdek asosiz 
mulohazalarni bayon qilmaslikni taqoza etadiMazkur qoidalarning buzilishi 
muhokamaning notoʻgʻri qurilishiga sabab boʻladi. Bunda, xususan, chin 
fikrlardan xato xulosa chiqishi (masalan, «Qonun – rioya qilish zarur boʻlgan 
huquqiy hujjat», «Buyruq – qonun emas», demak, «Buyruq – rioya qilish 
zarur boʻlgan huquqiy hujjat emas») yoki xato qurilgan muhokamadan chin 
xulosa chiqishi (masalan, «Barcha moddiy jismlar – kimyoviy elementlar», 
«Temir – moddiy jism», demak, «Temir – kimyoviy element») mumkin. 
Mantiq qonunlarini M.Koen va E.Nagellarning talqin qilishlari ham 
e‘tiborga loyiqdir. Ular fikriga koʻra, mantiqni koʻp hollarda ―tafakkur 
qonunlari‖ni oʻrganuvchi fan deb ta‘riflashgan. Xususan, uchta prinsip – 
ayniyat prinsipi, nozidlik prinsipi va uchinchisi mustasno prinsipi — asosli 
muhokama yuritishning zaruriy , ba‘zan esa etarli sharti deb hisoblab 
kelingan
1.
Mazkur qoidalarning buzilishi muhokamaning notoʻgʻri qurilishiga 
sabab boʻladi. Bunda, xususan, chin fikrlardan xato xulosa chiqishi (masalan, 
«Qonun – rioya qilish zarur boʻlgan huquqiy hujjat», «Buyruq – qonun 
emas», demak, «Buyruq – rioya qilish zarur boʻlgan huquqiy hujjat emas») 
yoki xato qurilgan muhokamadan chin xulosa chiqishi (masalan, «Barcha 
moddiy jismlar – kimyoviy elementlar», «Temir – moddiy jism», demak, 
«Temir – kimyoviy element») mumkin. 
Tafakkurning yuqorida tavsiflab oʻtilgan va boshqa shakllari va 
qonunlarini oʻrganish, uning asosida chin fikr hosil qilish prinsiplarini ishlab 
chiqish mantiqning muhim tadqiqot masalalari vazifalarini tashkil etadi. Ana 
shundan kelib chiqib, uning predmetini quyidagicha ta‘riflasak boʻladi: 
mantiq - tafakkur shakllari va qonunlarini oʻrganuvchi
falsafiy ta‘limot.