2-ma’ruza. О‘simliklar kimyoviy tarkibi va oziqlanishi Reja Kimyoviy tarkibi bо‘yicha о‘simliklarni tarqalishi О‘simliklarning organic tarkibi

Erkin bо‘shliq nazariyasi
. Fanda diffuziya natijasida, shuningdek kuyish va erkin bо‘shliq 
energiyalari xisobiga sodir bо‘ladigan yutilish sust yutilish, ATF ning metabolik energiyasi 
ta’siridagi yutilish deb yuritiladi. 
“Erkin bо‘shliq” deganda, tashqi muxitdagi ta’minlab turuvchi omil о‘z faoliyatini tо‘xtatganda 
xujayradan osonlikcha chiqib ketadigan beqaror oziqa moddalar tо‘planadigan tо‘qimalar 
tushuniladi. Bog‘lanishining labilligi jarayonining sust tabiatidan darak bо‘ladi. 
Tashuvchilar yoki “ion nasoslari” nazariyasi.Mazkur taxminga kо‘ra ionlar membranada erkin 
xolatda emas, balki tashuvchilar molekulasi bilan kompleks xosil qilgan xolda kiradi. (kompleks 
membrana lipid fazasining yuzasida xosil bо‘ladi). Membrananing ichki yuzasida kompleks 
dissotsilanadi va ion xujayra ichida qoladi. Ionlarning xujayra ichiga kirib borishiga turli 
fermentlar kо‘maklashishi mumkin. 
Sust (nometabolik) yutilish
. Ma’lumki, tranpiratsiya 
natijasida barg xujayrasida sо‘rish kuchi xosil buladi (u xujayra shirasidagi suvda erigan 
moddalarning sitoplazmaga bosimi va xujayra suyuqligining xujayra qobig‘iga bosimi orasidagi 
farqdan kelib chiqadi). Bu kuch ildizning tuprokdan suvni yutishiga sabab bо‘ladi. Suv va 
mineral moddalarning yutilishi va xarakatlanishida transpiratsiya bilan bir qatorda ildiz bosimi 
xam muxim axamiyatga ega. Oziqa elementlarning sust yutilishi konsentratsiya gradiyenti 
buyicha ketib ionlar katta konsentratsiyadan kichigiga qarab xarakatlanadi va bunda metabolik 
energiyaning sarflanishi talab qilinadi. Bunday yutilish diffuzion osmatik xodisalar bilan bog‘liq
“erkin bо‘shliq” energiyasi xamda transpiratsiya sarflanadigan quyosh energiyasi xisobiga sodir 
bо‘ladi. 
Faol (metabolik) yutilish.
О‘simliklar tomonidan oziqa moddalarning yutilishini 
tushuntirishda ionlarning faol xarakati muxim axamiyat kasb etadi. 
Elektrokimyoviy nazariY.
Ionlar elektr zaryadiga ega bо‘lgani bois mо‘tadil molekulalardan 
farqli ularoq ikki xil kuch ta’siriga duchor bо‘ladi: kimyoviy potensiallar gradiyenti 
(konsentratsiya bilan bog‘liq) va elektr potensiallari gradiyenti. Mazkur ikki kuch natijasi 
elektrokimyoviy potensiallar gradiyenti deb yuritiladi. 
Elektrokimyoviy nazariyaga kо‘ra ionlar elektr potensiallari gradiyentiga teskari yо‘nalishda 
kо‘chsa, faol yutilish, aksincha, elektrokimyoviy potensiallar gradiyenti bо‘ylab kuchsa, sust 
yutilish xisoblanadi. 
Elektrokimyoviy nazariya ionlar kо‘chishining sust yoki faol tabiatini kо‘rsatishga 
qobilligi bilan boshqa nazariyalardan ajralib turadi. Shu asosda odatdagi fiziologik sharoitlarda 
bironta ion ildiz xujayralari va tashqi muxit о‘rtasida sust tarqalmasligi aniqlangan. Anionlar 
(NO
3
-,
N
2
RO
4
-
, SO
4
2-
) xujayraga jadal yutiladi, sekin chiqib ketadi, kationlar (K
Q 
dan boshqa) 
esa sekin yutilib, tez chiqib ketadi. Masalan, bu hayvonlar va ba’zi galofitlar xujayralarida natriy 
miqdorining kam, kaliyning kо‘p bulishiga sababdir. K
Q
ning xujayraga jadal kirishi bilan bir 
vaqtda Na
Q
ning tashqariga tо‘xtovsiz chiqib turishidadir. Natriy ionlarining zarur miqdori uning 
konsentratsiya gradiyenti bо‘ylab sust diffuziyalanishi xisobiga saqlab turiladi. 
Pinotsitoz. 
X1X asr oxirida I.I.Mechnikov fagotsitoz xodisasini kashf qilgan edi. 1931 yilda 
Lyuis xayvon xujayralarining plazmatik yuzasi gox shishib, gox puchayib turishiga e’tibor berdi 
va axyon-axyonda bu о‘simliklar birikib, muxitning bir qismini о‘rab olishini, xosil bо‘lgan 

---

pufakchani protoplazmaning ichki qismiga surilishini kuzatdi. Tirik xujayra tomonidan eritmani 
tomchi (pufakcha) xolatda yutilishini Lyuis “