2-ma’ruza. О‘simliklar kimyoviy tarkibi va oziqlanishi Reja Kimyoviy tarkibi bо‘yicha о‘simliklarni tarqalishi О‘simliklarning organic tarkibi

---

2-ma’ruza. О‘simliklar kimyoviy tarkibi va oziqlanishi 
Reja 
1.Kimyoviy tarkibi bо‘yicha о‘simliklarni tarqalishi 
2.О‘simliklarning organic tarkibi 
О‘simliklar kimyoviy jixatdan nixoyatda murakkab tuzilgan bо‘lib, ularning tanasi suv va 
quruq moddalardan tarkib topgan. 
О‘simliklarning quruq moddasi deganda, ular tarkibidagi mineral va organik moddalar 
yig‘indisi tushuniladi. О‘simlik tо‘qimalari tarkibida quruq moddalarning miqdori nisbatan kam, 
aksincha, suvning miqdori kо‘p bо‘ladi. Ular tarkibidagi suv va quruq moddalar nisbati odatda 
о‘simlikning turi, yoshi va tana qismi yoki tо‘qimalarining fiziologik xolatiga bog‘liq ravishda 
о‘zgaradi. 
Ayrim ekinlar tarkibidagi suv va quruq moddalarning nisbati, 
%
 
(A.V.Peterburgskiy) 
Ekin va uning tana qismi 
Suv 
quruq modda 
Zig‘ir va kungaboqar urug‘i 
7-10 
90-93 
G‘alla ekinlarining doni 
12-15 
85-88 
Qand lavlagining ildizi, mevasi va kartoshka 
tuganaklari 
75-80 
20-25 
Ekinlarning kо‘k massasi 
80-85 
15-20 
Sabzi, osh lavlagi, piyozboshi 
86-91 
9-14 
Karam, sholg‘om, turneps 
90-93 
7-10 
Pomidor va bodring 
94-96 
4-6 
Suv-о‘simliklarningо‘suvorganlarivatо‘qimalarida 
70 
dan 
95% 
gacha, 
urug‘larningzaxiratо‘plovvamexaniktо‘qimalarixujayralaridaesa 5 dan 25% gachasuvbо‘ladi. 
О‘simlikqaribborganisaritо‘qimalardagi,ayniqsa, 
eproduktivorganlartо‘qimalaridagisuvningyalpizaxirasivanisbiymiqdorikamayadi. 
О‘simliktanasidafunksiyalaribevositauningfizikaviyvakimyoviyxossalaribilanbog‘liq. 
Suvdagiyuqorisolishtirmaissiqliksig‘imivaxarqandayxaroratdaxambug‘lanishxususiyatiо‘simlikl
arningqizib (kuyib) ketishidansaqlaydi. 

---

Suv-yaxshierituvchibо‘lib, 
unda 
aksariyat 
birikmalar 
elektrolitikdissotsiatsiyalanadivazaruriyoziqa elementlarining ionlari о‘zlashtiriladi. 
Suvmolekulalariningqutblanishxossalarixamdastrukturasiningtartibliligiusimlikxujayralaridaquyi
vayukorimolekulyarbirikmalarningionvamolekulalarinigidratlanishigasababbо‘ladi. 
Suvо‘simliklardagienergetikо‘zgarishlarda, 
engavvalofotosintezjarayonida, 
kimyoviybirikmalarningxosilbulishidaaloxidaaxamiyatgaega. 
Uquyoshnuriningfotosintezuchunzarur, 
kо‘zgakо‘rinadiganvashungayaqinultrabinafshakisminiо‘tkazib, 
infraqizilradiatsiyaningma’lumqisminitutibqoladi. 
О‘simliktо‘qimavaxujayralaridasuvningbо‘lishiturgorgasababbо‘ladi, 
buturlitumanfiziologikvabiokimyoviyjarayonlarningmuximyunalganlikvajadallikomilidir. 
О‘simliktanasidaorganikbirikmalarningbiokimyoviysintezivaparchalanishreaksiyalaribevositasuv
ishtirokidabо‘ladi. 
Suvtuproqdagimineraltuzlarnierituvchivaо‘simliktanasidamoddalarningxarakatlanishixamdaalma
shinuviuchunmuxitginabо‘libqolmasdan, ularxujayratuzilishiningajralmasqismixamdir. 
О‘simliklartarkibidagisuvningmiqdoriuningturivayoshiga, 
taminlanishdarajasi,
transpiratsiyavaoziqlanishsharoitlarigabog‘liqdir. 
Quruqmoddalar. 
О‘
simliklartanasidaquruqmoddalarningtuplanishiatmosferadankarbonatangidridgaziningyutilishi
vaildiztizimitomonidantuproqdagimineraltuzlarningо‘zlashtirilishixisobigasodirbо‘ladi. 
q
ishloqxо‘jalikekinlaritarkibidagiquruqmoddaning 42-45% iuglerod, 40-42% ikislorod, 6-
7%ivodorodxissasigatо‘g‘rikelib, 
ularningyig‘indisi 
90-94% 
gatengdir. 
Azotvaboshqaelementlarningyig‘indisiatigi 6-10% nitashkilqiladi. 
Uglevodlar, yog‘lar va boshqa azotsiz organik birikmalar uchta elementdan – uglerod, kislorod
va vodoroddan tuzilgan, oqsil va boshqa azotli organik birikmalar tarkibida esa azot xam 
uchraydi. Mazkur tо‘rtta element–organogen elementlar deb ataladi va о‘simliklar quruq 
moddasining taxminan 95% ga yaqini ular xissasiga tо‘g‘ri keladi. 
О‘simliklar tanasida uchraydigan barcha elementlar о‘simlik xayotida tutgan о‘rni va miqdoriga 
kо‘ra uchta guruxga ajratiladi. 
Uglerod, kislorod, vodorod, azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, oltingugurt va temir kabi 
elementlar о‘simliklarning meyorida о‘sib-rivojlanishi uchun о‘ta zarur xisoblanadi. Ularning 
miqdori odatda о‘simlik tanasining 0,01% idan toki bir necha о‘n foyizini tashkil qiladi va 
makroelementlar deb yuritiladi. 
Marganets, bor, molibden, mis, rux, kobalt, yod, vannadiy kabi elementlar о‘simliklar 
tarkibida ancha kam (10
-3
–10
-6
%) miqdorda uchraydi, о‘simliklar tanasida sodir bо‘ladigan 
asosiy biokimyoviy va fiziologik jarayonlar uchun muxim axamiyatga egadir. Bu elementlar 
mikroelement deb nomlanadi.