O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti «axborot texnologiyalari» kafedrasi

Regional tarmoqlar
bir-biridan ma’lum bir masofada joylashgan abonentlarni
bog’laydi. U alohida mamlakatning katta shahridagi, iqtisodiy mintaqadagi
abonentlarni o’z ichiga oladi. Abonentlar orasidagi masofa o’nlab, yuzlab 
kilometrni tashkil qiladi. 
Hisoblash tarmoqlarining asosiy komponentlari quyidagilardan iborat: 
— kabel va ishchi stanstiya; 
— tarmoq INTERFACE; 
— tarmoq SERVER. 
Internet
– jahon bo’yicha kompyuterlar tarmoqlaridan tuzilgan yaxlit tarmoq 
bo’lib, unda yagona «til»— andoza— qoidalar majmui asosida axborot 
almashadilar. 
Uning nomi «tarmoqlararo» degan ma’noni anglatadi. Umuman olganda, 
Internetni tarmoqlarning tarmog’i sifatida qabul qilish to’g’ri bo’ladi. 

---

Internet o’ziga ulangan tarmoqqa kiruvchi kompyuterlarning o’zaro 
ma’lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. Internet davlat buyurtmalarini
bajarishda tashkilotlarning birgalikda olib boriladigan faoliyatlarini
engillashtirish maqsadida 70-yillarning boshlarida AQSh mudofaa vazirligining 
loyihasi asosida yuzaga kelgan. Bu boshlang’ich tarmoq 
ARPANet (Advanced 
Pesearch Projects Aqency) 
bo’lib, avvalo, Kaliforniya va Yuta shtatlaridagi 4 
tagina kompyuterni o’zaro bog’lagan. 1972 yilda ARPANet tajriba tarmog’i 
namoyish etiladi. U 40 ta kompyuterdan iborat bo’lib, barcha kompyuterlar teng 
huquqli bo’lishga va resurslarga faqat faylga murojaat qilishga mo’ljallangan 
dasturiy ta’minot yordamidagina kirish mumkin bo’lgan. Keyinchalik bu tarmoq 
kengayib, 80-yillar oxirida AQSh milliy ilmiy jamiyatining ixtiyoriga topshirilib, 
 
NSFNem
shaklida rivoj topgan. Mazkur tarmoq hozirgi Internetning tayanch 
tarmog’i hisoblanadi. 
Internetdan foydalanishda quyidagi tendenstiyalar kuzatilmoqda: 
— 1981 yilda 213 ta kompyuter; 
— 1983 yilda 562 ta kompyuter; 
— 1986 yilda 5089 ta kompyuter; 
— 1992 yilda 727000 ta kompyuter; 
— 1995 yilda 20 mln. dan ortiq kompyuter. 
Ya’ni, Internet tarmog’iga ulangan kompyuterlar soni yil sayin ortib bormoqda. 
Hisob-kitoblarga qaraganda, 2005 yilga borib er yuzida 1 milliardga yaqin 
kompyuterlar internetga ulanishi kutilmoqda. Internet-yalpi holda nazorat 
qilinmaydigan va boshqarib bo’lmaydigan tizim hisoblanadi. Uning yagona 
xo’jayini yo’q. 2004 yil dune bo’yicha Internet tarmog’idan foydalanuvchilar soni 
800 milliondan oshdi. Bugungi kunda Internet o’zining texnologik imkoniyatlari 
Bilan muhim aloqa vositasi, axborot va bilim olishning bebaho manbai sifatida 
xizmat qilmoqda. 
Internet XX asrning buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Ushbu kashfiyot 
tufayli jahondagi millionlab kompyuterlar yagona tarmoqqa birlashtirildi. 
Bosh kompyuterni Internet tarmog’iga ulash uchun joylardagi Internet ishini 
boshqaruvchi tashkilot(provayder)ga murojaat qilinishi lozim. 1997 yildan 
boshlab, bizning respublikamizda ham Internet provayderlari xizmat ko’rsatish 
ishini boshladi. O’zbekistonda hozirgi kunda ko’plab(270 dan ziyod) Internet 
provayderlari mavjud. Bunday tashkilotlardan ba’zilarini elektron manzillari bilan 
keltiramiz: 
Uz.RAK(www.uzpak.uz), 
Naytov(
www.naytov.com
), 
UzNet(
www.uznet.uz
), 
Sarkor-Telekom(
www.sarkortelecom.uz
), 
Uzbekistan 
Freenet(www.freenet.uz) va boshqa tashkilotlardir. 
Internetga ulanish uchun quyidagi texnik vositalar talab qilinadi: 

Zamonaviy kompyuter; 

Modem (ichki yoki tashqi, hozir kompakt Uzb-modem lar ko’p tarqalgan ) 
qurilmasi. Internetda to’la qiymatli(multimedia, ovoz, grafikli tasvirlar bilan) 
ishlash uchun modemning tezligi yuqori bo’lishi kerak. Shuning uchun,
kompyuterga ma’lumotlarni qabul qilish va uzatish tezligi 28,8 Kbayt/sekunddan 
kam bo’lmagan modem o’rnatilishi lozim. Eng yaxshi modemlarni US Robotics 
firmasi ishlab chiqaradi: Sportster

havaskorlar uchun, Courier

professionallar 
uchun. Ichki(kompyuter ichiga qo’yiladi) va tashqi(COM-port orqali ulanadi) 
modem tiplari unchalik bir-biridan farq qilmaydi. Lekin, savol tug’iladi, ichki 
modem qulaymi yoki tashqi modem. Ichki modem tashqi modemga nisbatan arzon 

---

hamda u kompterning ichiga qo’yilganligi bois, foydalanuvchi ishchi stolida 
o’ralashib yotmaydi va COM-portni band qilmaydi. Ammo tashqi modemning 
ichki modemga nisbatan bitta afzallik tomoni mavjud. Agar ma’lumotlarni uzatish 
vaqtida modem to’xtab(zavisat) qolsa, u holda ichki modemni ishga tushirish 
uchun barcha ishlab turgan dasturlarni yopish va kompyuterni qayta ishga tushirish 
talab qilinadi. Bu holda, agar tashqi modem bo’lsa, faqat uni o’chirish va qaytadan 
ishga tushirish kifoya bo’ladi. 

Telefon, radioaloqa yoki sun’iy yo’ldosh orqali. 
Kompyuterni Internetga yuklash uchun dastlab telefon tarmog’i orqali 
Internetda xizmat ko’rsatadigan provayder serveriga ulanish kerak bo’ladi. 
Ulanish vaqtida kompyuterda mijozning ismi (login) va paroli kiritilishi talab 
qilinadi. Agar kiritilgan ismi va parol so’zi to’g’ri bo’lsa, mijozning kompyuteri
provayder serveriga ulanadi. Ulanish va uning tezligi (bir sekundda ma’lumot 
yuborish hajmi hisobida) haqida ma’lumot oynasi hamda kompyuterning
topshiriqlar jadvalida oldinma-keyin joylashgan kompyuterlar tasviri paydo 
bo’ladi. 
Hozir Uzb-modem lar orqali Internetga ulanish juda oson. Uzb-modem sotib 
olinadi. Ularga kompaniyaning nomerga ega sim kartasi o’rnatilgan bo’ladi. 
Kompyuterga Usell Uzb-modemi yoki Beeline Uzb-modemi ning dasturi 
o’rnatiladi. Ishlayotganda u aktivlashtiriladi (soedinit komandasi orqali) va 
ixtiyoriy Internet sharhlovchi orqali Internetga biror sahifadan kiriladi. 
Ushbu jarayonlar to’g’ri bajarilgandan so’ng, istalgan biror bir brauzer (dastur) 
yordamida Internet tarmog’iga ulanadi. Biror sababga ko’ra aloqa o’rnatilmay 
qolsa, aloqa o’rnatilmaganligidan xabar beruvchi oyna paydo bo’ladi. Bunday 
holda aloqani o’rnatish uchun yuqoridagi jarayonni qayta takrorlash yoki 
provayderning ishonch telefonlariga murojaat qilish kerak. 
Internetda ishlash tezligi va sifati uning provayderiga bog’liq. Foydalanuvchi
provayderni tanlashda quyidagilarni hisobga olishi kerak bo’ladi. 
1.
Aloqa sifati va tezligi. 
2.
Bog’lanish va ma’lumotlarni uzatish tezligi. 
3.
Domen ochish(provayderdan Web sahifa uchun ajratilgan joy. Masalan, 800 
Mbayt) imkoniyati. 
4.
Xizmat bahosi va hokazo.