O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti «axborot texnologiyalari» kafedrasi

3. AT iz va AT ex orsidagi munosabat 
Axborot texnologiyalari u uchun muhit bo’ladigan axborot tizimlari bilan bevosita 
bog’langan bo’lishi mumkin. Bir qarashda axborot texnologiyalari va axborot tizimlari uchun
keltirilgan ta’riflar bir xilga o’xshaydi. Lekin bunday emas.
Axborot texnologiyalari-kompyuterda saqlanayotgan axborot ustida aniq va 
belgilangan har xil murakkablikdagi amallar, harakatlar bajarish usullari va jarayonlari 
majmuidan iborat. Axborot texnologiyalarining maqsadi-boshlang’ich ma’lumotlarni maqsadga 
yo’nalgan harakatlar natijasida qayta ishlab, foydalanuvchi uchun zarur axborot olishdan iborat. 
Axborot tizimi-muhit bo’lib, unga kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari, dasturiy 
mhsulotlar, ma’lumotlar bazasi, xodimlar, har xil texnik va dasturiy aloqa vositalari kiradi. 
Axborot tizimlarining asosiy maqsadi- axborotni saqlash va uzatish. Axborot tizimlari axbortga 
ishlov berishning odam-kompyuter tizimidir. 
Axborot tizimlari funkstiyalarini bajarish unga mos yaratilgan axborot 
texnologiyasini bilmasdan bajarib bo’lmaydi. Axborot texnologiyalari axborot tizimidan 
tashqarida ham mavjud bo’lishi mumkin. Shunday qilib, Axborot texnologiyasi keng tushuncha 
bo’lib, zamonaviy axbortlashgan jamiyatda axborotga ishlov berish jarayonlarini bildiradi. 
Axborot texnologiyasi-kompyuterda axborotga ishlov berish uchun xodimlarning aniq 
maqsadga yo’naltirgan harakatlar majmuidir. 
 
Axborot tizimlari- kompyuter axborot tizimlaridan foydalanib axborot 
mahsulotlari ishlab chiqish va qarorlar qabul qilishni qo’llab quvvatlovchm odam-kompyuter 
tizimidir.
 
Axborot texnologiyalarining turlari 
 Ma’lumotlarga ishlov beruvchi AT ex lar (MIBAT). 
 
1. 
MIBAT ta’rifi va vazifasi. 
Ma’lumotlarga ishlov berishning axborot texnologiyasi strukturalangan masalalarni 
echish uchun mo’ljallangan bo’lib, bu masalalar bo’yicha zaruriy dastlabki ma’lumotlar mavjud 
bo’lishi va ularga ishlov berishning algoritmlari hamda standart prosteduralari ma’lum bo’lishi 
kerak. Bu texnologiya boshqaruv mehnatining ba’zi bir doimiy takrorlanadigan og’ir amallarini 
avtomatlashtirish maqsadlarida malakasi uncha yuqori bo’lmagan xodimlarning amaliy (ijro) 
operativ faoliyati darajasida qo’llaniladi. Shuning uchun bu darajadagi xodimlarning mehnat 
unumdorligini ancha oshiradi. Ularni og’ir va mashaqqatli mehnatdan ozod etadi, hattoki 
xodimlarning sonini qisqartirishga ham olib keladi. Operastion faoliyat darajasida quyidagi 
masalalar hal qilinadi: 
Firma tomonidan amalga oshiriladigan operastiyalar to’g’risidagi ma’lumotlarga ishlov 
berish; 
Firmada ishlarning holati to’g’risidagi davriy nazorat hisobotlarini tuzish; 
Turli-tuman joriy so’rovlarga javoblar olish va ularni qog’ozda hujjatlar yoki hisobotlar 
shaklida rasmiylashtirish. 
Misol 1. Zerikarli bir xil amallarga misollar: 
Ombordagi tovarlarning zahirasining mavjud normativ ko’rsatkichlarga mosligini 
tekshirish va zahira miqdori kamayganda ta’minotchiga tovarlar miqdori va olib kelinishi kerak 
bo’lgan muddatlarni ko’rsatib zakaz berish; 
Firma tomonidan tovarlarni sotilishi haqida ma’lumotlarni qayd etish, xaridorga tovar 
nomi va narxi, tovarni tayyorlagan firma, yaroqlilik muddatlari va hokazo ma’lumotlar 
tushirilgan chek yoki kvitanstiya berish. 
Misol 2. Nazorat hisoboti haqida misol. Har kunlik bankdan kelayotgan va bankga 
jo’natilayotgan tushular haqida ma’lumot tayyorlash.

---

Misol 3. So’rovlarga misol. Kadrlar bo’limidagi MX ga murojaat qilish. Ma’lum 
mansabni egallash uchun nomzodga qo’yiladigan talablar qanday bo’lishi kerak. 
MIBAT ni boshqa ma’lumotlarni qayta ishlovchi texnologiyalardan farqlaydigan 
xususiyatlar bor. Ularni keltiramiz: 

Firmaning ma’lumotlarni qayta ishlash bo’yicha masalalarini echish; har bir firmaning 
o’zining qonunlar bilan belgilangan masalalari mavjud. Shuning uchun har bir firmada 
ma’lumotlarni qayta ishlash bo’yicha texnologiyasi va tizimi bo’lishi kerak; 

Yaxshi strukturalangan masalalarni echish, ular uchun, ma’lumki, algoritmlar ishlab 
chiqish mumkin; 

Qayta ishlashning standart prosteduralarini bajarish; mavjud standartlar ma’lumotlarni 
qayta ishlash bo’yicha tipik prosteduralarni aniqlaydi va ularga bo’ysinishni belgilaydi; 

Ishning asosiy hajmini avtomatik rejimda, insonning minimal ishtirokida echish; 

Detallashtirilgan ma’lumotlardan foydalanish; firmaning faoliyati detallashtirilgan 
ma’lumotlardan iborat, u firmani reviziya qilishni osonlashtiradi, reviziya firma 
faoliyatini boshidan oxirigacha tekshirish imkoniyatini beradi; 

Voqealarning xronologiyasiga e’tibor berish; 

Masalalar echishda boshqa darajadagi xodimlarning ishtiroki minimal. 
2. Asosiy komponentalar va ularning tavsiflarini keltiramiz.