O’zbekiston rechpublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligi

partenogenez, pedogenez va poliembrioniya usullarida ko‘payishi mumkin.
Tirik tug‘uvchi hasharotlarda murakkab embronal rivojlanishi va tanasi ichida bo‘lib, tuxum 
qo‘yish o‘rniga tirik lichinka yoki xatto g‘umbak tug‘adi. 
Partenogenez yoki qizligicha ko‘payish urg‘ochi hasharotlarning erkagi bilan qo‘shilmay, 
otalanmaydan ko‘payishdir. Otalanmagan tuxum faqat urg‘ochi individlar etiladigan bo‘lsa 
telitokiya, erkaklari etilsa arrenotokiya, ham erkak ham urg‘ochisi etilsa amfitokiya deb ataladi.
Tabiiy partenogenezdan tashqari sun’iy partogenez bo‘lishi mumkin. Sun’iy partonogenez 
tashqi muxit ta’sirida, otalanmagan taxumni rivojlanishiga aytiladi.
Pedogenez – bolalik davrida ko‘payish, bunda lichinka ichida tuxumdan xujayralarda yosh 
lichinkalar hosil bo‘ladi. Ba’zi bir parazit pardasimon qanotlilarning bitta tuxumidan bir necha 
embrion etishadi va ba’zan 100 dan ortiq lichinka chiqadi. Bu xil ko‘payish poliembrioniya deb 
ataladi. 
Otalanish ko‘payishning muhim biologik xususiyati hisoblanib, turli formulalarda bo‘ladi.
Bular turning muhim belgisi hisoblandi.
Hasharotlarnin tuxumdan boshlab, to jinsiy voyaga etish formalar paydo bo‘lishiga qadar 
bo‘lgan rivojlanish davri-bo‘g‘im generatsiya yoki taraqqiy davri deb ataladi.
Ko‘pincha hasharotlarning rivojlanish davri bir yilda tamomlanadi, bunga yillik generatsiya 
deb ataladi. Bir yoz mobaynida bir necha bo‘g‘im beradigan hasharotlar generatsiyasi ko‘p martali 
generatsiya deb ataladi. Yilida bir marta bo‘g‘im beruvchilar manovoltinli, ikki marta bo‘g‘im 
beruvchilar bivoltinli, ko‘p marta bo‘g‘im beruvchilar polivoltinli hasharotlar deb ataladi.
Generatsiya muddati ko‘p jihatdan tashqi sharoitga asosan meteorologik sharoitga va 
birinchi nisbatta haroratga bog‘liq. 

---

46 
Hasharotlarning rivojlanish davrini aniqlash turning biologiyasini o‘rganishda muhim etap 
bo‘lib hisoblanadi. Buni bilmasdan turib ularga qarshi kurash tadbir-choralarini ishlab chiqish yoki 
foydalalarni qo‘llash mumkin emas.
Hasharotlar tuxumini tuzilishiga ko‘ra protoplazma va yadrodan oziqlanish uchun va 
rivojlanish uchun zarur deytoplazmadan tashkil topgan.
Tuxum yuzasi xoreon po‘st bilan o‘ralgan bo‘lib, u anchagina puxta taram-taram o‘simtali 
va hakozolardan iborat. Xorion ostida sariqlik pardasi joylashgan bo‘lib, tuxumning yuqori qismida 
mikroskoplik teshikcha mikrople bo‘lib, u orqali sperma tuxumga kiradi. Tuxumlarning shakli va 
katta kichinligi ham turli tumandir.
Hasharotlarning embrional rivojlanishi yadrosining bo‘linishi va sirtqi protoplazmatik 
qavatga kirish bilan bog‘lanadi.
Yadro bir necha yadrolarga bo‘linib, dastlabki hujayralar blastomerlar u o‘z navbatida 
ozuqani o‘raydi va blastomerni hosil qiladi.
Ayrim hasharotlarning oziq moddasi kam bo‘lgini uchun to‘la va tekkis bo‘linadi va 
blastomerlar dastlab morula davrini o‘taydi. Blastomerlardan embrion yo‘li hosil bo‘lib, bundan esa 
embrion hosil bo‘la boshlaydi. Embrion yo‘li har xil hasharotlarda har xil bo‘ladi. Uning tuzilishi 
va joylanishiga qarab sirtqihamda ichki embrion yo‘llarida bo‘ladi. Embrion ustida ikkita parda 
ichki amnion va tashqi serroz pardalar hosil bo‘ladi.
Ichki parda embrioni himoya qiluvchi suyuqlik chiqaradi. Hasharotlarning embrion yo‘llari 
3 ta qavat ektoderma, entoderma va mezoderma hosil bo‘ladi. Bu qavatlardan hasharotlarning yoki 
embrionning turli organlari xosil bo‘ladi.