Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Ас писириў ҳәм дем алыў органларының раўажланыўы 
 
Нерв системасы қәлиплесип атырған ўақытларда зародыштың басқа 
бөлимлеринде де өзгерислер болып отырады. Оның сыртқы көриниси өзгереди. 
Зародыш раўажланып оның бас ҳәм геўде бөлимлери өзине тән көриниске ийе 
болады. Аяқ, қуйрық ҳәм сағақ саңлақлары басламалары келип шығады. 
Мезодерма хордаға ҳәм сомитлерге бөлинеди. Энтодерма әдеп узын наўашаны 
пайда етип, ал кейин түтикке айланып, артқы ақырында анусы бар ишекке 
айланады. Кейинирек алдыңғы аўыз тесиги пайда болады. Ишек түтигиниң 
алдыңғы ақырында оның қапталларында бес-бестен бүклемлер келип шығып, 
олар мезодермаға кирип, ол арқалы тикке өтип эктодерманың сыртқы қабаты 
менен тийисип ҳәм тесип шығып, сағақ саңлақларын пайда етеди. Өкпе өзиниң 
келип шығыўы бойынша алдыңғы ишек пенен байланыслы болып, олар еки 
қалта сыяқлы өсимшеге дүмпейип шығып өседи. Ишек түтигиниң артқы 
бөлиминде де өсимшелер пайда болып, олардан асқазан, ишеклик, баўыр ҳәм 
тағы басқалар келип шығады. 
 
Мезодермалық туўындылардың раўажланыўы 
 
Гаструляция ақырында мезодерма зародыш денесиниң тийкарын пайда 
етеди. Мезодермалық органлардан биринши хорда пайда болады (39-сүўрет). 
Қалған мезодермалар жуқа қабаты менен эктодерма ҳәм энтодерма араларына 
тарқалады. Хорданың еки тәрепинде жатқан мезодерма буўынланып, 
сомитлерди пайда етеди. Сомит клеткалары хордаға ҳәм артқы мийге 
миграцияланып, омыртқаларда скелетлик булшық етлерди пайда етеди. Буннан 
басқа мезодермалық клеткалар топламы эктодермаға жылысып, териниң ишки 
қабатын пайда етеди ҳәм ишки органларға жылысып, оларды сыртынан төсеп 
жатады. Сомитлердиң қапталларында орналасқан мезодерма бөлимлери 
узынына тартылыў пайда етип, олардан сидик-жыныс бөлимлери, жыныс 
безлери ҳәм тағы басқалары қәлиплеседи. Жүрек ҳәм қан айланыў 

---

89 
системаларыда сомиттен тыс мезодермалардан пайда болады. Аяқ қоллар 
эктодерма менен жабылған жумсақ, мезодермалық тоқымалардан раўажланады. 
Кейин айырым мезодермаллық бөлимлер шемиршек ҳәм тоқымалар менен 
аўмасады. Буннан басқа мезодермадан булшық етлер ҳәм қан алып жүриўши 
ыдыслар пайда болады (3-кесте). Кем-кемнен аяқ қоллар қәлиплесип, олардан 
буўын бармақ ҳәм тағы басқалары келип шығады. 
39-сүўрет.