Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

 
Амниотларда ўақытша ямаса провизор органлардың пайда болыўы 
 
Эволюциялық дәўирлерде хордалы ҳайўанлар дүзилисиниң қурамаласыўы 
менен эмбрион раўажланыўын тәмийнлеўши дәслепки ўақытыншалық ямаса 
провизор органлар пайда болған. Олардың тийкарғы органлардан өзгешелиги 
эмбрион өз алдына тиришилик еткенше ямаса туўылғанға дейин хызмет етип 
соң жоғалып кетеди (43-сүўрет). 
43-сүўрет. 
Сүтемизиўшилердиң ўақытша (провизор) органларының 
раўажланыў сызылмасы.
А-Б-Д-үш избе-из раўажланған басқышы. 1-
эмбрион денеси; 2-дене бүрмелери; 3-амнион бүрмелери; 4-амнион қабық; 5-
сарыўыз қалтасы; 6-аллантоис; 7-харион. 
Сарыўызлық қалташасы-балықлардан баслап пайда болады. 
Ҳайўанатлар дүньясында-зародыштың раўажланыўы менен бирге 
зародыштан тыс затлардың раўажланыўы болады. 
Зародыштан тыс затлардың шетлери сарыўыз заты үстине өсип, оған: 
«айланып өсиў шети»-делинеди. Сүйекли балықларда сарыўыз энтодермасы 
деляминация усылы менен пайда болады. Барлық зародыштан тыс үш қабат 
сарыўызды қаплап, сарыўыз қалтасын пайда етеди.
Гаструляция процесинде зародыш заты зародыштан тыс затдан әсте 
бөлеклене баслайды. Зародыш пенен сарыўыз қалтасы арасында геўделик ойық 
бүклеми зародыштың алдыңғы бөлиминде пайда болып, каудаль тәрепке 
бағдарланады. Геўделик бүклемниң болыўы нәтийжесинде зародыштың үш 
қабатының даўамы зародыштан тыс бөлимлерге өтип, сарыўызды қаплап, 

---

95 
ўақытша органлар тоқымаларына айланады. Сөйтип, эктодерма жабыўшы 
эпителияға, энтодерма сарыўыз эпителиясына, ал мезодерма мезенхимаға 
айланып, қанды ҳәм қан тамырларын пайда етеди. Сарыўыз қалтасы 
тийкарынан аўқатландырыўшы хызметти атқарады. Сарыўыз эпителиясы 
сарыўызды суйылтатуғын ферментти бөлип шығарады. Суйылтылған 
сарыўызды эпителия сорып алып, қан тамырларына берип, зародышты 
аўқатлық зат пенен тәмийинлейди. Сарыўыз қалтасы тағы қан пайда етиў ҳәм 
дем алыў хызметлерин атқарып, сарыўызды ағып кетиўден сақлайды. 
Мезенхима әдеп қан атаўшаларын пайда етип, қан клеткаларын бөлип 
шығарады, ал эктодермалық эпителиялар өкпе альвиоллары эпителиясына усап 
дем алыў хызметлерин атқарады. 
Солай 
етип, 
телолециталлық 
мәйеклердиң 
меробластикалық 
раўажланыўына омыртқалылардан балықларда зародыштан тыс ўақытша орган-
сарыўыз қалтасының пайда болыўына алып келеди. 
Белгили раўажланыў дәўирлеринде ямаса гаструляцияның дәслепки 
басқышларында эмбрион ҳәм сарыўызлық энтодермасы пайда болады. Бул 
энтодерманың еркин шетлери өсип сарыўызды орап алады. Хорда-
мезодермалық бүртик пайда болғаннан экто ҳәм энтодерма аралығына 
мезодерманың париетал ҳәм висцерал қабатлары өсип киреди. Солай етип 
сарыўызлық қалтаның дийўалы эктодермадан, мезодерманың париетал 
қабатынан ҳәм энтодермадан қуралған. 
Раўажланыў даўамында эмбрион сарыўыздан көтериледи ҳәм тек дене 
бүрмеси арқалы сарыўызлық қалташасы менен байланысады. Бул қалташа 
бослығының иши азық зат пенен толған болып ол сарыўыздың пақалшасы 
менен байланысып төл ишине түседи ҳәм ол азықландырыў ўазыйпасын 
атқарады. Сарыўыздың ҳәммеси төлдиң азықланыўына жумсалғаннан кейин 
сарыўыз қалташасы қурыйды ҳәм түсип қалады. Сүт емизиўшилерде 
сарыўызлық қалташасы эмбриобластан амнион менен бир ўақытта пайда 
болады, бирақ онда сарыўызлық зат болмағаны ушын онша раўажланбайды. 
Соған қарамастан дәслепки қан атаўшалары сарыўыз қалташасы дийўалында 
пайда болыўы менен әҳмийетли. 
Амнион ҳәм сероз перде жер баўырлаўшыларда, қусларда ҳәм сүт 
емизиўшилерде болады (44-сүўрет). Дене бүрмеси ҳәм сарыўыз қалташасы 
қәлиплесиўи менен эмбрионның үсти тәрепине өсиўши эктодерма ҳәм 
мезодерманың паранатал қабатлары пайда болған екинши бүрме амнион 
бүрмеси пайда болады. Бул төлди барлық тәрептен орап алады ҳәм бир-бири 
менен биригип кетип төлды орайтуғын амнион ҳәм серозлық пердени пайда 
қылады. 

---

96 
44-сүўрет.