|
Ҳәр қыйлы сүт емизиўшилерде жатыр түрлери (Б.
Карлсон, 1983 бойынша).
А-еки даналы (қалталыларда); B-еки бөлимли (айырым
кемириўшилерде); V-еки шақлы (көпшилик туяқлылар ҳәм жыртқышларда);
G-әпиўайы (приматларда). 1-мәйек жолы; 2-жатыр; 3-қын.
Көпшилик плаценталыларда (айырым жыртқышлар, көпшилик туяқлылар,
кит тәризлилер ҳәм насекома жеўшилер) жатыр денеси бир қанша жерге дейин
барады бирақ алдыңғы жағында екиленип еки шақлы жатыр делинеди. Гейде
жатырдың еки шақлы биреўге толық биригип бундай жатыр қол қанатлыларда
(қан сорыўшы ленивцерде), маймылларда ҳәм адамларда болады.
Овуляция ўақытынан баслап мәйек гормонының ҳәм гипофиздиң
искерлигине байланыслы өзгерислер болады. Раўажланыўшы мәйек мәйек
жолында бөлшеклениў дәўирин өтип бластодермалық қуўықша бласто
стадиясында жүрип, жатыр қуўыслығына түседи. Жатыр дийўалында
десидуаллық реакция деп аталған өзгерислер болады, анықырақ айтқанда бунда
жатыр қуўыслық дийўалы үлкен көп ядролы клеткалар менен төселген болады.
Кейин десидуаллық тоқымаға қан капилярлары өседи. Сүт емизиўшилер ушын
имплантацияның 3 типи характерли:
Орайлық (сентрал) имплантация типинде бластоциста силекейли жатыр
дийўалына кирмейди ҳәм оның қуўыслығында орайлық бөлимин ийелейди, бул
жуп туяқлыларда, тақ туяқлыларда, қоян тәризлилерде, жыртқышларда,
жарғанатларда ҳәм тағы басқаларда ушырасады.
Эксцентрал имплантация типинде жатыр қуўыслығындағы өсимшелерге
онда имплантациялық қуўықларды пайда етеди. Кейин өсиўши децидуаллық
тоқыма зародыш қуўықшаларының жатыр қуўыслық менен байланысын қорғап
82
зародыш силекейли имплантация қатарын ертип оның қуйрық қатарына киреди
(тышқан ҳәм балпақ тышқан).
Интерстициал имплантация типинде бластоциста жатыр қуўыслығынан
оның силекейли қабығын бузып силекей асты тоқымасына киреди.
Шмидтиң болжаўлары бойынша зародыш ана организми дийўалына тез
кирип паразит болып есапланады. Шмидтиң айтыўынша паразит организмге
кирип кесел туўдырады, ал жүклилик бул қәдимги нормал физиологиялық
қубылыс,
деп
көрсетеди.
Толдың
түрли
стадияларында
қоянның
бластоцистасын үйренгенде олар бактериялық қәсийетке ийе болып бул
децидуаллық тоқымада ямаса жатыр силекейли бөлимлеринде азғыныў
процесслерин болдырып бластоцистаның имплантацияланыўына жәрдем
беретуғынын байқаған.
Бир қанша илимпазлар тәжирийбелерине қарағанда мәйекликти алып
таслап матканы жарақатландырғанда гей жерде десидуаллық тоқыма типинде
исик пайда болады. Бул тәжирийбениң қәсийетлеринде имплантация
процесинде әҳмийетли хызмет гипофиздиң гормоналлық искерлиги атқарады.
Жатыр дийўалын еритиўши зат трофобласттың гигант клеткаларынан
бөлинеди. Қоян мәйеклерин тексергенде мәйектиң жатыр дийўалына
жабысатуғын жеринде кескин силтили реакциялы болып табылады. Егер
мәйекти силтили еритпеге орналастырсақ онда оның үсти жабысқақ бола
баслайды.
Зародыштың имплантация орнының алдын белгили екенлигин айырым
илимпазлар жумысы көрсетеди. Бунда жарғанатларда басқа жатырлардың
болыўына қарамастан шеп мәйекликтен овуляцияланған мәйек клеткасы
жатырдың оң жағына миграцияланады. Имплантацияның келешектеги орнында
эпителия бузылып ҳәм қан тамырлары көбейеди. Бластоцистаның жабысыў
орнын сайлап алыўы эпителия астында қан тамырлары көбирек болған жеринде
болады. Зародыш ушын ана қан тамыры менен тығыз байланысыўы тек
аўқатлық затларды ассимиляциялаў ушын емес ал угликислоталарды шығарыў
ушын да керек. Имплантация зародыш ҳәм ана организминиң жақсы қарым
қатнасының көриниси. Ана организми тәрепинен мәйекликтиң гормоналлық
компоненти әҳмийетли хызмет атқарып имплантация орнында исик пайда етип
строманы силекейли децидуаллық тоқымаға ҳәм тағы басқаға айландырады.
Зародыш тәрепинен трофобласттың ири клеткалары пайда болып булар
силекейли жатырдың эпителияларын бузып ҳәм жутыўға уқыплы болады.
Трофобласт клеткаларының фагоцитарлық қәсийетлери тек аўқатланыў
хызметин атқарып қоймастан жеке санитарлық хызметлеринде атқарады.
Зыбина белгиленген материалда егеў арқалы қуўықша зародышының
дәслепки имплантация стадиясын үйренеди. Туқымланғаннан кейин 4-5-
суткаларда бластодермалық қуўықша жатыр шақы қуўыслығында еркин
83
жатады. Жатыр шақы дийўалы бир қабатлы эпителия менен төселген болып
зародыш бул ўақытта ишинде үлкен емес қуўыслығы бар қуўықша болып
есапланады. 5-суткада зародыш еле жатыр дийўалы эпителиясы менен
тийиспейди, бирақ эпителияда өзгерислер болып ҳәм 3-4 қабат тутастырыўшы
тоқыма клеткалары эпителияға жақын жатады. 6-суткада бластоциста
жатырдың силекейли қабаты эпителиясы менен тийисе баслайды.
Приматларда овуляция менструаллық дәўиринен 14 күн алдын жүз береды.
Егер мәйек клеткасы туқымланса ол мәйек алып жүриўши найда
миграцияланип 3-4 күн ишинде бөлшеклениўдиң барлық бөлиниўлерин өтеди
ҳәм эмбрион жылысып жатырға келгенде зародыш морула ситадиясына өтеди.
Кейин 3-4 күн ол жатыр қуўыслығында еркин қалып моруладан
бластодермалық қуўықша бар стадиясына өтип жатырдың силекейли қабығы
менен тийисип ҳәм оған жабысады. Солай етип приматларда мәйекликтен
мәйек овуляцияланғаннан кейин 7-8-күнлери зародыш жатырдың силекейли
қабаты менен тийиседи ямаса имплантацияланады.
Жоқары сүт емизиўшилердиң көп ямаса аз муғдарда раўажланыўының
белгили бластоциста дәўиринде жатыр дийўалы менен тығыз байланысады
(тышқанларда 6-суткада, адамларда 7-суткада) (37-сүўрет). Бул процесстиң
имплантация тийкарында хорионның екинши өсимшелери жатыр дийўалына
кирип жатады. Усының нәтийжесинде айырым зародышлық бөлимде хорион
өсимшеси ҳәм аналық бөлим жатырында өзгерген дийўалы айрықша болады.
Плацента органы пайда болады, плацентаның зародышлық бөлимине және
аллантоидлық аяқшаны да киргизиўге болады. Өйткени плацентаның аналық
бөлими раўажланбаған төменги қалталыларда қан менен урықты тәмийинлеўде
айрықша әҳмийетке ийе.
84
37-сүўрет.
Do'stlaringiz bilan baham: |
