Муаммо ва ечимлар республика илмий-амалий конференция материаллари инновационные подходы в повышении

 
SAMIDJONOVA M.H., Namangan ВXTXQTMOHM o‘qituvchisi 
Hozirgi kunda jahon miqyosida keng targ‘ibot qilinayotgan inklyuziv ta’lim strategiyasi, 
ya’ni o‘sishi va rivojlanishida muammolari bo‘lgan bolalarni o‘qitish, tarbiyalash masalasi 
O‘zbekistonda ham dolzarb muammolar sirasiga kiradi.
Inkluziv so‘ziga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, u ingliz tilidan olingan bo‘lib, inclusive, 
inclusion–uyg‘unlashmoq, uyg‘unlashtirish, qamrab olmoq, qamrab olish ma’nolarini bildiradi. 
Inklyuziv ta’lim ­ nogiron va sog‘lom bolalar o‘rtasidagi to‘siqlarni bartaraf etish, maxsus
ta’limga muhtoj bolalar o‘smirlar rivojlanishida uchraydigan nuqsonlar yoki iqtisodiy
qiyinchiliklardan qat’iy nazar ijtimoiy hayotga moslashtirishga yo‘naltirilgan umumta’lim
jarayoniga qo‘shishni ifodalovchi ta’lim tizimidir. Inklyuziv ta’limning siyosati turli xil ehtiyojli 
bolalarni ta’lim olishini qo‘llaydi, va yutuqga erishishiga yordam beradi 
hamda 
yaxshi 
hayot 
qurishiga imkon yaratadi. Ya’ni millati, irqi, tanasining rangi, ijtimoiy kelib chiqishi, oilasining 
jamiyatda tutgan o‘rni, manbai, moddiy va ma’naviy ahvoli, jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida 
kamchiligi bo‘lishidan qatiy nazar barcha bolalarni teng ko‘rish, ulardagi har qanday imkoniyatni 
qadrlash, rivojlantirishni ko‘zda tutadigan ta’limdir.
Inklyuziv ta’lim ­ umumta’lim jarayonini rivojlantiradi va barcha bolalarga mos bo‘lgan 
ta’limni joriy qiladi. Imkoniyati cheklangan bolalar ta’lim olishiga oid qo‘shimcha moslamalarni 
tashkil qilib bolalarni ta’lim olishiga qulay sharoit yaratadi. Imkoniyati cheklangan bolalarning
maxsus ta’lim tizimida o‘qitilishi ularning maktabni tugatgach ijtimoiy jamiyatga moslashib 
ketishlarini qiyinlashtiradi. Shuningdek, ular o‘z oilasidan uzoqda bo‘lishga majbur bo‘ladilar 
bu esa ular fe’l­atvorlarida turli salbiy illatlarning shakllanishiga turtki bo‘ladi. Bu toifa bolalar
boqimandalikka o‘rganib qoladilar, o‘z ­ o‘ziga xizmat qilishlarida qiyinchiliklarga duch
keladilar. Bundan tashqari juda ko‘plab maxsus ehtiyojli bolalar ayrim sabablarga ko‘ra, 
masalan ota­onalarni maxsus maktab­internatlarga yubormasligi sababli ta’limdan chetda qolib
ketmoqdalar. Alohida ehtiyojli bolalarning ota­onalarini xohish­istaklarini inobatga olgan holda va 
ta’limdagi tenglik huquqini kafolatlash maqsadida Respublikamizda alohida yordamga muhtoj
bolalarning rivojlanish darajasi, imkoniyati, nuqson xususiyatlari va qobiliyatlariga ko‘ra
maxsus yoki umumta’lim tizimida ta’lim olishini amalga oshirish maqsadida inkyuziv ta’lim
siyosati amalga oshirilmoqda.
Inklyuziv ta’lim tizimida quyidagi maqsad va vazifalarning hal etilishi talab etiladi: 
­ ta’lim muassasasida imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlarning ta’lim olishlari uchun 
zaruriy psixologo ­ pedagogik, korreksion sharoitlarni yaratish, ularning imkoniyatiga 
yo‘naltirilgan umumta’lim dasturlari va korreksion ishlarni amalga oshirish orqali ruhiy 
rivojlanishi, ijtimoiy moslashtirishni amalga oshirish; 
­ o‘quvchilarning ta’limdagi tenglik huquqini kafolatlash; 
­ jamiyatning va oilaning faol ishtirokida nogiron va sog’lom bolalarning ehtiyojlarini 
qondirish, ijtimoiy hayotga erta moslashtirish; 
­ imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlarni oilalardan ajralmagan holda yashash 
huquqini ro‘yobga chiqarish; 
­ jamiyatda imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlarga nisbatan do‘stona va mehr­
muhabbatli munosabatni shakllantirishdir.
Imkoniyati cheklangan bola ham barcha bolalardek bola hisoblanadi va u tan olinishi, 
hurmatga sazovor bo‘lishiga haqli, shuning uchun ularni nuqsoni bilan atalishi nomaqbul 
hisoblanadi.Imkoniyati cheklangan bolalar normal rivojlanishdagi bolalar kabi topshiriq va 
vazifalarni tezlik bilan mukammal amalga oshira olmasalarda, ammo imkoniyat darajasida bajara 
oladilar. Bolaning huquqlarini himoya qilish, ularga ijobiy munosabatda bo‘lish tarbiyalashning 
muhim usulidir. Shuning uchun ham ularni tahqirlashlarga yo‘l qo‘ymaslik talab etiladi. 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
406 
Darhaqiqat, bu ta’lim tizimi oldidagi muammolarni hal etish oson kechmaydi. Ammo bu ta’lim 
tizimining nafli jihati juda ko‘p ular sirasiga quyidagilar kiradi: 

Inklyuziv ta’lim qashshoqlik iskanjasidan qutilishga imkon beradi; 

Inklyuziv ta’lim barcha uchun ta’lim sifatini yaxshilaydi; 

Kamsitishlarni oldini oladi. 
Maxsus yordamga muhtoj bolalarning asosiy muammolarini ular o‘zlari yashab turgan
muhitdan, oiladan uzoqda ta’lim tarbiya berish bilan hal qilib bo‘lmaydi. Jamiyat o‘z a’zolariga
javobgarlikni o‘z bo‘yniga olmas ekan, cheklab qo‘yilgan huquq va imkoniyatlar qaytarib
berilmas ekan ijtimoiy integratsiyaga erishish qiyin.
Maxsus ehtiyojli bolalarnining ta’lim­tarbiyasida teng huquqlilik muammosini hal etish 
bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Ammo bugungi kunda ham juda ko‘plab bolalar 
turli xildagi sabablarga ko‘ra ta’limdan chetda qolib ketmoqdalar. Inklyuziv ta’limga jalb
qilishning tashkiliy, ilmiy­uslubiy choralarini ko‘rib chiqish, ya’ni mutaxassislarni tayyorlash,
malakasini oshirishga oid tadbirlarni ishlab chiqish lozim. Alohida yordamga muxtoj
bolalarni umumta’lim muassasalariga jalb qilishning ikki asosiy omili bor: 
Birinchidan, alohida ehtiyojga ega bo‘lgan bolalar ham sog‘lom bolalar bilan birgalikda
o‘zaro faoliyat ko‘rsatishlari mumkin. Inklyuziv ta’lim maqsadga muvofiq tarzda tashkil etilsa,
maxsus ehtiyojli bolalar ijtimoiy tomondan himoyalanadilar, sog‘lom bolalar esa ijtimoiy
adolat va tenglikning tan olinishi buyukligini, nogiron bolalarga nisbatan yanada mehribon
va e’tibor bilan munosabatda bo‘lishni his etadilar. 
Ikkinchidan, nogiron bolalar ham sog‘lom tengdoshlari bilan yonma­yon o‘qish,
tarbiyalanish huquqiga ega ekanligi kafolatlanadi.
Alohida ehtiyojli bolalar ham sog‘lom tengdoshlari bilan birgalikda o‘z qobiliyati darajasida
faoliyat ko‘rsatish, ta’lim olishi, kasb­xunar o‘rganishi va rivojlanishi mumkin. Inklyuziv ta’lim
maqsadga muvofiq tarzda tashkil etilsa, maxsus yordamga muhtoj bolalar ijtimoiy tomondan
himoyalanadilar, ijtimoiy hayotda teng huquqliligini, o‘z tengdoshlari bilan birga bilim olishlari
mumkinligini his etadilar.
Umumta’lim maktablariga inklyuziv ta’limni joriy etishda sinf rahbari va o‘qituvchilar asosiy 
paradigma vazifasini o‘taydi. Chunki sinfga yangi bola yoki alohida ehtiyojli bola bo‘lsa, sinfdagi 
o‘quvchilar jamoasi o‘qituvchi hatti­harakatlariga qarab o‘sha o‘quvchiga munosabat bildiradi. Shu 
bois alohida ehtiyojli bolalarning oddiy sinflarda o‘qitilishi o‘qituvchiga yana bir ma’suliyat 
yuklaydi. O‘qituvchining alohida ehtiyojli bolalarga bo‘lgan samimiy munosabati sinfdagi sog’lom 
bolalarga ham ijobiy ta’sirini o‘tkazadi. O‘quvchilarda nogiron insonlarga bo‘lgan munosabat 
shakllanadi. Ularda nogiron shaxslarni jamiyatda ajratmaslik, bunday insonlar hayotda o‘z 
o‘rnilarini topishlari uchun ko‘mak berish kabi insoniy fazilatlar shakllantiriladi. Inklyuziv ta’limga 
bo‘lgan ehtiyoj uning jamiyatga va maxsus ehtiyojli bolalar uchun quyidagi nafli jihatlari 
mavjudligidan kelib chiqadi:
­ inklyuziv ta’lim maxsus ehtiyojli bolalarga doimo o‘z oilasi mahallasi va qarindosh­
urug‘lari davrasida bo‘lishga imkon beradi; 
­ inklyuziv ta’lim barcha uchun, ta’lim sifatini yaxshilashga olib keladigan katalizator bo‘lib 
xizmat qilishi mumkin; 
­ bolalarni oilasidan, o‘yidan uzoqda bo‘lgan internatlarga joylashtirish ularning o‘yi, oilasi 
hamjamiyat hayotiga ishtirok etish huquqiga to‘sqinlik qiladi; 
­ o‘yidan, oilasidan, ota­ona mehridan uzoqda bo‘lgan bola diydasi qattiq bo‘lib o‘sadi. 
Chunki oila tarbiyaning bosh markazidir. 
Maxsus ehtiyojli bolalarni umumta’lim muassasalariga qabul qilinishi o‘quvchilarni yanada 
bolaga qaratilgan faolroq va ko‘proq o‘quvchilarni qamraydigan yangi o‘qitish uslublarini ishlab 
chiqishga undaydi. Buning nafi esa hamma bolaga tegadi.
Umuman olganda, inklyuziv ta’limni O‘zbekistonda joriy qilishning yana bir afzallik 
tomoni shundaki, maxsus ta’lim muassasalari mavjud bo‘lmagan joylarda ham imkoniyati
cheklangan bolalarni umumta’lim tizimiga to‘liq jalb qilinishiga imkoniyat yaratiladi.

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
407 
МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ СЕНСОР ТАРБИЯЛАШДА МАРИЯ
МОНТЕССОРИ МЕТОДИКАСИДАН ФОЙДАЛАНИШ
ТЕШАБОЕВА З.С., Тошкент вилояти ЧДПИ катта ўқитувчиси 
Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 30 сентябрдаги “Мактабгача таълим 
тизими бошқарувини тубдан такомиллаштириш чора­тадбирлари тўғрисида” ги ПФ­5198­
сонли фармонига мувофиқ мактабгача таълим соҳасида ягона давлат сиёсатини ишлаб 
чиқиш ва амалга ошириш, мактабгача таълим муассасалари давлат ва нодавлат тармоғини 
кенгайтириш ҳамда моддий техник базасини мустаҳкамлаш, уларни малакали педагог 
кадрлар билан таъминлаш, мактабгача таълим муассасаларига болаларни қамраб олишни 
кескин ошириш, таълим­тарбия жараёнларига замонавий таълим дастурлари ва 
технологияларни тадбиқ этиш орқали болаларни ҳар томонлама интеллектуал, маънавий­
эстетик, жисмоний ривожлантириш, уларни мактабга тайёрлаш сифатини тубдан яхшилаш
вазифалари қўйилди.
Мактабгача таълим муассасасининг вазифаси тарбияланувчининг ёш хусусиятларини
ҳисобга олган ҳолда унинг ҳар томонлама ривожланишини таъминлаш ва мактаб таълимига 
тайёрлашдир. Мактабгача ёшдаги бола билан таълим­тарбия қанчалик эрта бошланса, 
самараси ҳам шунчалик барвақт намоён бўлади ва боланинг бутун ҳаётига ижобий таъсир 
қилади. 
Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бошланғич таълимнинг биринчи синфида болаларда 
юзага келадиган муаммоларнинг аксарияти маълумотларни қабул қилишнинг етарли 
ривожланмаганлигидир. Натижада болада бошланғич синфда ҳарфларни ёзишда, расм 
чизишда хатоликлар, майда кубиклардан нарсалар ясашда ноаниқликлар юзага келади. Ана 
шу муаммоларни олдини олиш учун болада кичик ёшидан бошлаб сенсор тарбияга аҳамият 
қаратиш лозим. 20 асрнинг бошларида Италиялик новатор педагог, биолог, врач Мария 
Монтессори болаларда сезгини ривожлантиришга қаратилган дидактик материаллар ишлаб 
чиқди. Монтессори томонидан тавсия этилган методика ривожланишда ортда қолган ва 
ижтимоий мослашишга қийланган болалар учун мўлжалланган. Улар билан ишлашда Мария 
алоҳида муҳит ташкил этган бўлиб, бу муҳитда бола ўйин ва сенсорика машқлари орқали ўз­
ўзини мустақил ривожлантиради. Инсоннинг қўл ва бармоқларида асаб толалари жойлашган 
бўлиб, бармоқлар орқали инсон ахборот олади. Болаларнинг майда қўл моторикасини
ривожланиши унинг нутқи, мантиқий тафаккурини шаклланишига ёрдам беради бу эса ўз 
навбатида боланинг мия фаолиятининг яхши тараққий этишига ёрдам беради. 
Майда қўл моторикасининг ривожланиши қуйидаги ҳолатларни юзага келтиради: 
­тафаккурнинг ривожланиши; 
­ҳаракат координациясининг ривожланиши; 
­хотира ва диққатнинг ривожланиши; 
­ёзиш кўникмаларининг шаклланиши; 
­нутқнинг равонлашуви; 
Мактабгача ёшдаги болалар билан олиб бориладиган тасвирий фаолият 
машғулотларида бола олган ахборотни тафаккурида ривожлантиради. Ушбу тафаккур тури 
бошқа тафаккур турларига асос бўлиб, болада сўз бойлиги, мантиқий тафаккурнинг ва ёзиш 
кўникмаларининг шаклланишига ёрдам бериб боланинг келажакдаги мактаб дарсларини 
муваффақиятли даражада ўзлаштиришига кўмаклашади. Мактабгача таълим ташкилотларида 
олиб бориладиган лой ва пластилин билан ишлаш машғулотлари ўз хусусияти билан 
боладан сезгини талаб этибгина қолмай, унда тери сезгисини янада такомиллашишига ёрдам 
беради.

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
408 
Болалар предметларни шакли ва хусусиятларини кўриш сезгисидан кўра бармоқлари ва 
кафтлари билан тўлароқ тасвирлайдилар. Сабаби кафтлари билан предметни кўздан пана 
бўлган ён томонларига ва орқа томонларига тегишлари мумкин. Пластилин ва лой билан 
ишлаш машғулотлари пайтида бола предметларнинг моддий хусусиятларини яъни хажми, 
шакли, тўлиқлигини акс эттиради. Буни фақатгина болада сезиш нишоналари бўлгандагина 
амалга ошириш мумкин, чунки предметнинг хусусиятларини кўриб тасаввур қилиш уни кўп 
маротаба ушлаб кўриш натижасида ҳосил бўлади. Мактабгача таълим ташкилотларида
тарбияланувчилар билан ўтказиладиган машғулотларда аввал предметни фаол тарзда 
ўрганиб чиқиш болаларда сезги тажрибасини шакллантиришнинг самарали усули 
ҳисобланади. Тасвирий фаолият машғулотларида ишлатиладиган материаллар хилма­
хилдир. Шу ўринда пластилин ва лой (чинни хамир)нинг афзаллик томонлари ҳақида 
тўхталиб ўтиш жоиз, ушбу материал интеръер ва безаклар учун ажойиб маҳсулотлар яратиш 
имконини беради. Соғлиқ учун ҳавфсиз, қиймати бўйича арзон, юмшоқ у билан ишлаш 
завқли ва ундан ясаладиган нарсалар узоқ вақт сақланади. Шунингдек, лой ва пластилин
фантазия ва дидни ривожлантиришга хизмат қиладиган хомашё ҳисобланади. 
Машғулотларнинг самарали бўлиши учун аввало болаларнинг кузатувчанлик 
қобилиятларини ривожлантириш зарур. Чунки болаларнинг ўзлари буюмларни тахлил 
қилишни мустақил ўрганишлари керак. Бунда олдиндан ўрганилган ёки машғулот жараёнида 
ўзлаштирилган, билим, малака ва кўникмалар таянч вазифасини ўтайди. Шунга кўра 
тарбиячи болаларнинг диққат эътиборини буюмнинг характерли хусусиятларига қаратиши 
ҳамда муҳим жиҳатларини тахлил қилишга ўргатиб бориши керак. Бундан ташқари болалар
буюмларни бир бутун, яхлит ҳолда кўра олишларига кўниктириб борилади. 
Шартли равишда ушбу тизимни 4 босқичга ажратиш мумкин. 
1­босқич. Предметни идрок этишни ташкиллаштириш. Яъни предметни бармоқ ва 
кўзлар билан юқоридан пастки нуқтага қараб айлантириб ушлаб кўриш, ўрганиб чиқиш. 
2­босқич. Предметни қўл билан ўрганиб чиқиш, унинг асосий қисмларини таҳлил 
қилиш ва хусусиятларини аниқлаш ( шакли, ўлчами). Бармоқларнинг ҳаракати предмет 
чуқурчаларининг нисбатини ўлчайди ва қисмларнинг фазовий ўзаро алоқасини аниқлайди; 
3­босқич.Предметнинг янада кичикроқ қисмларини аниқлаш ва асосий қисмларга 
нисбатан уларнинг шакли, ўлчами, фазовий ҳолатини белгилаш. 
4­босқич. Предметни қайтадан бутунлай идрок этиш. Қўл ва кўзнинг тепадан пастга 
қарата қилинган охирги умумлаштирувчи ҳаракати сезиш орқали олинган маълумотларни 
умумий образга бирлаштиришга ёрдам беради. 
Предметнинг шакли ва ўлчамини лой билан ишлаш машғулотларидан олдин 
текширишга ўргатиш ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, предметни шаклини лой билан ишлаш 
машғулотида тасвирлай олади. Ишни бажариш тартиби умумийликдан қисмларни ишлашга 
қарата олиб борилади. Масалан болалар дастлаб буюмнинг бир қисмини, аста­секин умумий 
қисмларини ишлашга киришадилар, натижада болалар буюмнинг тузилишини ўрганиб 
оладилар 
Мактабгача таълим ташкилотларида тасвирий фаолият машғулотларининг ана шу 
тартибда ташкил этилиши болаларнинг қўл бармоқчалари моторикасининг ривожланиши 
билан бирга бадиий­эстетик мазмундаги билим ва амалий малакаларни шакллантиради. 
Дифференциал ҳаракатларни координация қилиш имкониятларини оширади. Болаларда 
ижодий 
қобилиятларнинг 
ривожланишида 
тасвирий 
фаолият 
туркумига 
кирувчи 
машғулотларнинг ўрни беқиёс эканлигини эътироф этган ҳолда бундай машғулотлар уларда 
тасвирий саводхонлик элементларини шакллантиришда ҳам тамал тошини қўйиши 
шубҳасиз. 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
409 
МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ АТРОФ-ОЛАМ БИЛАН 
ТАНИШТИРИШДА ЗАМОНАВИЙ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
ИМКОНИЯТЛАРИ 
ХУРВАЛИЕВА Т.Л., Низомий номидаги ТДПУ докторанти 
Мактабгача таълим боланинг ҳар томонлама ривожланишида муҳим поғона 
ҳисобланади, унинг ижтимоийлашуви ва ўзгарувчан оламга мослашишига замин яратади. 
ЮНЕСКО таърифича “Мактабгача таълим” болага ҳар томонлама таълим­тарбия 
беришнинг мақсадга йўналтириган жараёни бўлиб, индивидуал, ёш хусусиятидан келиб 
чиқиб, жисмоний ва психик ривожланиши таъминланади, кейинги таълим тизимига 
тўлақонли ва ўз вақтида тайёрлашдан иборатдир (1997).
Мактабгача педагогикада таълим жараёнини ташкил этишнинг уч ёндашуви амалга 
оширилиши мақсадга мувофиқдир: 
1) Мактаб таълимга қандай йўллар билан тайёрлаш лозим? 
2) “Ёш ривожланишининг вазифалари” деб номланган замонавий психология 
тамойилига таянган ҳолда машғулотларни бирлаштириш ва изланувчанликни яхлитликда 
амалга ошириш (Ф. Фребелнинг мактабгача таълим тизими 1840, М. Монтессорининг ўзини 
ривожлантириш технологияси 
1909) ;
3) Ж.О. Декроли, Дж. Дьюи, С.Френенинг “Янги мактаб” ғояси асосида таълим 
жараёнида боланинг ҳаётий тажрибаларига таянган ҳолда амалий ёндашиш. 
Мактабгача тарбиянинг замонавий концепциясининг мақсади (В. В. Давидов, 
В. А. Петровский боланинг мактабда таълим олишини мақсадга йўналтирилганлиги, ҳар 
томонлама ривожлантириш,уларда умуминсоний қадриятлар (эзгулик, яхшилик,
бағрикенглик)ни тарбиялашдан иборат. Бугунги кунда мактабгача таълим дастурлари 
ижтимоий мослашувчанлик характери билан суғорилган бўлиши талаб этилади. Таълим­
тарбия жараёнида инсонпарварлик ва болаларни ўзини баҳолаш имкониятларининг
яратилиши, мактабгача таълимда шахсга йўналтирилган технологияни амалга оширишни 
таъминлайди.
Шахга йўналтирилган таълим қуйидаги вазифаларни бажаришни тақозо этади: 
• инсон ва фуқаро сифатида шаклланиши учун, жамият ва унинг учун муҳим бўлган 
замонавий муҳитда ўзининг ҳаракатларини режалаштириш ва башорат қила олиш, йўл 
қўйган камчилик ва ҳатоларига жавоб бера оладиган қилиб тарбиялаш; 
• илмий билимлар даражасини кенгайтириш, оламни ҳис қилиш, идрок этиш ҳақидаги 
тасаввурларни шакллантириш;
• болаларда экологик, эстетик туйғуларни тарбиялаш, миллий ва дунёвий
маданиятни интеграциялаш;
• жамиятнинг кадрларга бўлган потенциалини ривожлантириш ва тарбиялаш; 
• бола шахсини ҳурмат қилиш, қадр­қимматини ва руҳиятини кўтариш, қўллаб­
қувватлаш; 
• ўз фикрини эркин ва мустақил баён этишига педагогик­психологик шароит яратиш; 
• “МЕН” концепциясини шаклланишига ёрдам кўрсатиш ва туртки бериш. 
Сўнгги йилларда ижтимоий буюртманинг ўзгариши яъни жамиятнинг чуқур 
фикрловчи, фаол шахсга эҳтиёжини қондириш мактабгача ўқув­тарбия жараёнини янада 
кучайтириш лозимлигини кўрсатди. Таълим­тарбия жараёнида замонавий технологиялар
ҳамда кўргазмали­амалий методни такомиллаштириш, болаларда фаолиятни режалаштириш
кўникмалари ҳамда ижодкорликни ривожлантириш тақозо этмоқда.
Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш қизиқувчанликни
оширади. Билиш қобилияти ҳамда бошланғич таълим ўқувчиси имиджи ривожлантирилади. 
Ижодий тасаввур эса боланинг интеллектуал ва шахс сифатлари шаклланишига 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
410 
йўналтиради. Ўқув фаолиятининг муваффақиятини таъминловчи зарурий шартлардан бири 
катталар ва тенгдошлари билан мулоқот қилиш кўникмаси ва коммуникативликни
ривожлантиришдан иборат. Ҳар бир инсон у катта ёки кичик бўлмасин ўз тасаввурида
олам ва борлиқ ҳақидаги моделни яратади ҳамда ўзининг шахсий тажрибаси асосида
дунёқарашга эга бўлади. Маълум вақт ўтганда ҳам уни ўзгартиришни истамайди. Янги 
билимлар, воқеа ва тасаввурлар бошқа ҳолатга ўзгартирса ҳам бироқ, бунинг учун етарли 
даражда асос бўлишини ҳохлайди. Шундай экан доимий ўзгарувчан оламда болага илк 
ёшдан мустаҳкам пойдевор яратилиши лозим.
Маълумки болалар ва катталар ўртасида фарқли жиҳатлари бўлиб, уни таҳлил қилиб 
кўрамиз: катталарда бутун олам ҳақида тасаввурлар мавжуд бўлиб, унинг таркиби ва 
тузилиши ҳақида билимга эга бўлади; болалар атроф оламни яхлит тасаввур қилади.
Таълим­тарбия жараёнида аста­секин атроф олам ҳақидаги тасаввурлар бойитилади.
Замонавий мактабгача таълим ягона ижтимоий­адаптацион йўналишга эга бўлиб,
болаларни илк ижтимоийлашуви ва жамиятга интеграциялашуви, атроф муҳитга мослашиш 
компетенцияси учун имкониятларни яратиши лозим. Атроф олам билан таништириш 
машғулотларида болаларни миллий маданият ва бошқа миллатларнинг урф­одат ва 
анъаналари билан таништириш, оилада ва мактабгача таълим ташкилотида шахсга 
йўналтирилган ёндашувни амалга ошириш таълим сифатини каофлатлайди. Тезкор 
ривожланаётган даврда болаларда билимларни ўзлаштиришга бўлган мотивация етарли 
даражада намоён бўлмаяпди. Бунинг учун замонавий технологиялар, метод ва воситаларни 
тўғри танлаш лозимки, болаларда билишга бўлган қизиқиш ўз ўрнини йўқотмасин. Фаол 
таълим методларидан фойдаланиш долзарблик касб этади, ушбу методлар болаларда
тадқиқотчилик фаолияти, ижодий фаолиятни ташкил этишни талаб этади. Болалар атроф 
олам билан танишиш жараёнида янада фаол бўладилар.
Мактабгача таълим ёшдаги болаларни атроф олам билан таништириш жараёнида
ўқитишнинг қуйидаги таълим модели татбиқ этилади. 
1.
Анъанавий (классик); 
2.
Ривожлантирувчи таълим (Л.В.Занков,Д.Б.Элконин, В.В.Давидовларнинг таълим 
тизими); 
3.
Коммуникатив­фаолиятли; 
4.
Инсонпарварлик ва шахсга йўналганлик; 
5.
Космос ва планеталар оламини интеграцион тасаввур қилишни шакллантириш; 
6.
Планеталар ва осмон жисмлари ҳақидаги тасаввур ва тафаккурни шакллантириш; 
7.
Р. Штайнернинг вальдорф педагогикаси (1912) инсон тафаккури ёрдамида ўзини 
ривожлантириш ва руҳан англаш усулларини кенг доирада очиш; 
8.
М.Монтессорининг ўзини ривожлантириш технологиясни қўллаш.
Р. Штайнер машғулотларда бериладиган маълумотлар қуйидаги схемадан тузилиши 
кераклигини таъкидлайди: интеллект (илмий билимлар); ҳиссиёт (ижод­мусиқа,рассомлик), 
хорижий тиллар; жисмоний машғулот ва меҳнат ( қўл ишлари ҳунармандлик машғулотлари 
масалан:устачилик, кулолчилик, косиб, заргарлик), жисмоний тарбия. Янги ўқув матералини 
баён этиш даврида машғулот бошида ритмик ўйинлар ва мусиқа остида машқлар бажариш, 
бармоқ ўйинлари ўтказиш. Аввалги машғулотда ўтилган ўқув материалини эслаш ва кейин
янги мавзуни баён этишга ўтиш лозим. Машғулот якунида машғулотда нимани кўрган ва 
эшитган бўлса, шуни чизишни таклиф этиш зарур (R.Steiner. Die Erziehung des Kindes, vom 
Gesichtspunkte der Geisteswissenschaft (Aufsatz 1907). 
Болаларда билиш фаоллиги маълумотларни қабул қилишга қизиқишни ифодалайди, ўз 
билимларини аниқлаш истаклари пайдо бўлади, қизиқтирган саволарга мустақил равишда 
жавоб излайди, ижодкорлик элементлари пайдо бўлади, билимларни ўзлаштиришга ва 
қўллашга интилади. Ахборот воситаларидан фойдаланиш таълим жараёнида сифатни 
оширади. Ўқитиш шаклларини турличалиги маълумотларни ўзлаштиришга қизиқтиради ва 
болалар учун қулай бўлади, атроф оламни тушуниш мотивациясини ошириш имконини 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
411 
беради. Ахборот технологияларидан фойдаланиш ўйиндан ўқув фаолиятига ўтишдаги 
муаммоларни бартараф этади, таълим олишга янада қизиқишни оширади, ҳар қандай 
маълумотни тез ва осон ўзлаштирадилар. Билишга оид маълумотлар нафақат бола 
дунёқарашини кенгайтиради, келгусида мактабда муваффақиятли ўқиши учун пойдевор 
яратади. Атроф олам билан танишиш жараёнида болада оламнинг образи ёки тасвири 
шаклланади. Атроф олам билан таништиришнинг асосий хусусиятларидан бири, мажмуавий 
ва тизимли равишда ташкил этишдадир. Мактабгача ёшдаги болаларни атроф олам билан 
таништириш жараёни нафақат АКТ балки ўқув тарбия ишларида, кундалик ҳаётда 
мактабгача таълим ташкилотида кузатиш, сайр, суҳбатлар, оиладаги тарбияда ҳам амалга 
оширилади. Болаларга ўз таассуротларини ифодалашга имкон бериш зарур, улар сайр, 
экскурсия ва расм чизиш, ижодий ҳикояларда сўзлаб беришлари лозим.
Атроф олам билан таништиришда болалар билан методик жиҳатдан ишлаш 
хусусиятлари қуйидагиларни ташкил этади:
• 
болаларга 
савол 
бериш 
имкониятини 
бериш, 
уларнинг 
фаоллиги 
ва 
ташаббускорлигини тўхтатмаслик; 
• ҳар бир болани муваффақиятга эришишга ҳаракат қилиши учун шароит яартиш; 
• атроф олам ҳақида маълумот олиш ва изланишига турли йўллардан фойдаланишга 
жалб этиш;
• ҳар бир тарбияланувчининг шахсий тажрибасидан фойдаланиш;
• кўргазмали материаллардан фойдаланиш, болалар атроф оламни ёрқин намуна ва 
яққол образлар орқали тез англайдилар;
• муаммоли вазиятлар яратиш, янги билимларини қўллаш имкониятини бериш; 
• болалардаги чарчоқ ёки толиқишни бартараф этиш мақсадида иш шакллари ва
фаолият турларини алмашлаб туриш;
• тарбиячилар болаларга ўзини намоён этиши учун имкониятларни ўйлаб 
топишлари зарур;
• тарбиячилар мактабгача таълимда ўйин шакллари, болаларда атроф олам ҳақида 
қизиқишларни ошириш учун дидактик ўйин, ҳаракатли ва ривожлантирувчи машқлар, 
ижодий топшириқлар, билишга оид ҳикоялар, муаммоли вазиятларни ечиш кабилардан 
фойдаланадилар. 
УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИНГ ҲУҚУҚИЙ- 
МЕЪЁРИЙ АСОСЛАРИНИ БЕЛГИЛАШ