’ teti 5142000-Mehnat ta`limi

 
 
 
 
Asosiy qism 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.1. 
“
Yangi texnika va ilg`or texnologiya
”
 mavzularining 
 DTSdagi o`rni 
Mehnat ta`limi fanidan davlat ta`lim standarti 
O`quvchilar mehnat ta`limi faniga oid quyidagi bilim, ko`nikma va malakalarni 
egallashlari shart: 
mehnat jarayoni haqida dunyoqarashga ega bo`lish; 
umummehnat bilim, ko`nikma va malakalariga ega bo`lish; 
kasb-hunarlar haqida umumiy tasavvurga ega bo`lish; 

---

7 
xalq xo`jaligi, ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalari to`g`risida bilimlarga ega 
bo`lish; 
turli materiallarga boshlang`ich badiiy ishlov berish ko`nikmalariga ega bo`lish; 
milliy mehnat an`analari, urf-odatlarini bilish; 
buyumni texnologik xaritasini tayyorlash ko`nikmalariga ega bo`lish; 
Mazkur Davlat ta`lim standartida umumiy o`rta ta`lim maktablarida mehnat ta`limi va kasb 
tanlashga yo`naltirishning tayanch mazmuni hamda maktabni bitirgan o`quvchilarning mehnat 
va kasb tanlashga tayyorgarlik darajasining me`yorlari ifodalanadi. 
Ushbu standart umumiy o`rta ta`lim maktablari uchun mehnat ta`limi fanidan o`quv 
dasturi, darslik, qo`llanma va boshqa rasmiy me`yoriy materiallarni ishlab chiqish, o`quv-tarbiya 
jarayonini tashkil etish hamda ilmiy tadqiqotlar olib borish uchun asos sifatida xizmat qiladigan 
me`yoriy hujjatdir. 
I.
Mehnat ta
’
limining maqsadi va vazifalari.
Mehnat talimining maqsadi o`quvchilarni aqliy va jismoniy mehnat turlari, jarayonlari 
hamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki mehnat ko`nikmalari va malakalarini, 
mehnatga qiziqish hamda mehnatsevarlikni shakllantirish, ularni mehnat va kasblarni qadrlashga, 
ularning ahamiyatini tushunishga o`rgatish, ongli ravishda kasb tanlashga tayyorlash orqali 
kasbgacha tayyorgarliklarini amalga oshirish hamda jamiyat va shaxs farovonligi yo`lida mehnat 
faoliyatiga qo`shilishlariga imkon beruvchi shaxsiy sifat va tafakkurlarini rivojlantirishdan 
iborat.
Mehnat ta`limining vazifalari: turli ishlab chiqarish sohalari mazmuniga taalluqli dastlabki 
ma`lumotlarni o`rgatish, o`lchash tekshirish asboblaridan, ma`lumot manbalaridan foydalana 
olish, mehnat amaliyotlarini bajarish, erishilgan mehnat natijalarni belgilangan talablar bilan 
taqqoslash orqali xulosa chiqarishga o`rgatish; 
Xalq xo`jaligining turli sohalarida ishlatiladigan texnika va texnologiyalar to`g`risida 
bilimlar berish, inson faoliyatining turli sohalari bilan amaliy mehnat orqali yaqinroq 
tanishishlariga imkon yaratish; 
mexanizatsiyalashtirilgan va elektrlashtirilgan vositalar bilan ishlashni, texnologik bilim va 
malakalarni, mehnat qonunchiligi, xavfsizlik texnikasi, sanitariya-gigiena qoidalari asoslarini; 
o`quvchilarni bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari talablari asosida sifatli, raqobatbardosh 
iste`mol mollari, mehnat mahsulotlari etishtirish va etishtirilgan mahsulotlarni istemolchilarga 
etkazish vositalarini o`rgatish, ish boshqaruv (menejerlik) unsurlari, homiylik, ishbilarmonlik 
sifatlarini shakllantirish va rivojlantirib borish; 
o`quvchilapni bilimga intilish va mehnatga muhabbat, mehnat kishisiga nisbatan hurmat 
hissini singdirish, ularni jamoatchilik, Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash; 
xalq hunarmandchiligi kasblarini o`rgatish orqali xalqning milliy ruhini, yashash tarzini, 
an`analarini tiklash va rivojlantirish. Milliy qadriyatlar, tarixiy yodgorliklar, xalq ustalarining 
boy merosini o`rgatish, ulardan o`z amaliy faoliyatlarida foydalanish ko`nikmalarini 
mustahkamlash; 
yangi ishlab chiqarish va axborot texnologiyalari, yangi texnika, jihozlarning qo`llanilishi 
sohalarini zamonaviy talablar darajasida hamda jahon tajribalariga mos holda o`rganishlarini 
ta`minlash; 
turli sohalarga oid kasbiy faoliyat turlarida qo`llaniladigan asbob-uskunalar, jihozlar, 
moslamalardan foydalanishni o`rgatish; 
o`quvchilarda umummehnat ko`nikma va malakalarini shakllantirish, ularning qiziqishi, 
qobiliyati, kasbiy moyilliklariga ko`ra, kasb-hunar turlarini tanlashga asos bo`ladigan sifatlarni, 
umummehnat madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish. 
3. O`quvchilarni tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan zaruriy talablar 
"Servis xizmati" yo`nalishi 
Gazlamaga ishlov berish texnologiyasi bo`limi: o`quvchilar gazlama turlari, xususiyatlari, 
ularga ishlov berish, bichish-tikish asoslarini o`rganadilar; kiyimlar turlari, ahamiyati, tikuv, 
yigiruv asbob-uskunalari va mashinalari, ularning turlari, tuzilishi va ishlashi bilan tanishadilar; 

---

8 
gazlamaga ishlov berish texnologiyasi xalq hunarmandchiligi tarmoqlari: kashtachilik, 
do`ppido`zlik, zardo`zlik, quroqchilik, popopchilik, milliy o`yinchoqlar tayyorlash va boshqa 
yo`nalishlari asoslarini egallaydilar; gazlamaga ishlov berishga oid xalq hunarmandchiligi 
sohalari; gazlamaga ishlov berishga oid kasb-hunar turlari to`g`risidagi ma
’
lumotlarga ega 
bo`ladilar. 
Pazandachilik asoslari bo`limi: o`quvchilar oziq-ovqat mahsulotlariga ishlov berish, 
oshpazlik va qandolatchilik asoslari; oziq-ovqat mahsulotlari hamda taomlarning inson 
hayotidagi o`rni, xususiyatlari, to`yimliligi, turlari, ovqatlanish meyyori va tartibi, oziq-ovqat 
mahsulotlarini saqlash, tashish hamda ularga dastlabki va asosiy ishlov berish yo`larini 
o`rganadilar; oshxonalarning jihozlanishi; oziq-ovqat sanoati, sanitariya-gigiena hamda mehnat 
havfsizlik texnikasi qoidalarini; uy-ro`zg`or yuritish va jihozlardan unumli foydalanish, oila 
jamg`armasi, uni sarflash madaniyati, oziq-ovqat va engil sanoat sohalaridagi keng tarqalgan 
kasblar, ularning tasniflari haqidagi tushunchalarga hamda pazandachilikka oid kasb-hunar 
turlari to`g`risidagi ma`lumotlarga ega bo`ladilar. 
Buyumlarni ta`mirlash bo`limi: Turli chokidan so`kilgan buyumlarni ta
’
mirlash. 
Kiyimlarni saqlash va tuzatish usullari. Iste
’
moldan chiqqan buyum o`lchamiga qarab, bolalar 
kiyimining andozasini tayyorlash va tikish. 
"Servis xizmati" yo`nalishi ishlab chiqarish asoslari bo`limi: o`quvchilar o`zbekistondagi 
ishlab chiqarish turlari va tarkibi, ularning bir-biriga bog`liqligi; texnologik jarayonlar, yangi 
texnika, ilg`or texnologiyalar; mehnat predmetiga mexanik ta
’
sir etish orqali amalga 
oshiriladigan texnologik jarayonlar; ishiab chiqarishdagi kimyoviy va fizik-texnologik 
jarayonlar; fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish omillari va istiqboli; ishlab chiqarish 
texnologiyasi; ishlab chiqarishni tayyorlashga oid texnologik hujjatlar; mahsulot ishlab 
chiqarishni nazorat qilish, o`lchash va taqqoslash texnologiyalari; kadrlarni tayyorlash, 
malakasini oshirish yo`nalishlari, tartibi va standartlari; mulkchilik turlari, marketing va 
menejment faoliyatining rivojlanishi; zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati bilan 
uzviyligi; olinadigan daromad va uni taqsimlash qoidalari; mehnatni unumini tashkil etish, 
tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari; mehnatni ilmiy tashkil etish; tabiatni muhofaza qilish; 
sanoat miqyosida ko`p seriyali ishlab chiqarish uchun tavsiya etish mumkin botgan mahsulot 
namunasini tayyorlash. 
Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi bo`limi: o`quvchilar pazandachilik va gazlamaga 
ishlov berish jarayonlari bilan uyg`unlashtirilgan xalq hunarmandchiligi texnologiyalari; 
hunarmandlarning bozor munosabatlari asosidagi faoliyatlari
’
uyushmalari va uning istiqbollari; 
hunarmandchilik bo`yicha ko`rgazma va tanlovlarni tashkil qilish va ishtirokchilarni tanlash 
qoidalari; hunarmandlar tomonidan eksport va ichki bozor uchun ishlab chiqalayotgan 
mahsulotlar; xalq hunarmandchiligida foydalanilayotgan nodir materiallar, asbob-uskunalar; 
hunarmandchilik mahsulotlarini tashqi shakli uzviyligi va yaxlitligi tavminlanishiga baholash; 
kompozitsion yaxlitlik; xalq hunarmandchiligiga oid tanlangan bitta kasb-hunar turlari; xalq 
hunarmandchiligining tanlangan yo`nalishi bo`yicha zamonaviy dizayn talablari bilan 
uyg`unlashtirilgan mahsulot tayyorlash ish usullari; zamonaviy dizayn talablari bilan 
uyg`unlashtirilgan xalq hunarmandchilik mahsulotlarini tayyorlash ish usullariga oid bilim, ko` 
nikma va malakalarga ega bov ladilar. 
Kasbga yo`naltirish asoslari bo`limi: o`quvchilar kasblar tasnifi, kasblarda mehnat 
turlarining ta
’
rifi; qo`l mehnatidan foydalanish bilan bog`liq bo`lgan kasblar; kasb-hunar 
egallashda inson salomatligiga qo`yiladigan talablar; O`zbekistonda uzluksiz tavlim tizimi, 
akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining yo`nalishlari, ularning bir-biridan farqini bilish. 
o`quvchi-yoshlarni kasb-hunarga yo`naltirish tizimi; kasb tanlashga doir reja tuzish; kasb 
tanlashdagi xatolar, qiyinchiliklarning asosiy xususiyatlari; kasb tanlashda shaxs qiziqish va 
moyilliklari, qobiliyatlarini e
’
tiborga olish; kasb tanlashda onglilik va mustaqillik; o`z-o`zini 
tarbiyalash, kasb tanlashning mohiyati; kasblarning murakkablik omillarini tahlil qilish; o`zi 
xohlagan kasbga yaroqli ekanligini aniqlash, o`z ruhiyatidagi kasbga moyillikni tarbiyalash 

---

9 
usullari; kasb egallash va ishga joylashishga doir shaxsiy reja ishlab chiqish bo`yicha ko`nikma 
va malakalarga ega bo`ladilar. 
9-sinf 
"Texnologiya va dizayn" yo`nalishi 
Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi (10 soat) 
SHakllantiriladigan bilimlar: Xalq hunarmandlari tomonidan eksport va ichki bozor uchun 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar. Xalq hunarmandchiligida foydalanilayotgan nodir 
materiallar, asbob-uskunalar. Hunarmandchilik mahsulotlarini tashqi shakli uzviyligi va 
yaxlitligi ta`minlanishiga ko`ra baholash. Kompozitsion yaxlitlik. Xalq hunarmandchiligiga oid 
tanlangan bitta kasb-hunar turini tavsiftash. 
Amaliy mashg`ulot: kichik hajmda belanchak, shaxmat doska va donalarini yasash. 
Amaliy mustaqil ishlar: Xalq hunarmandchiligining tanlangan yo`nalishi bo`yicha 
zamonaviy dizayn talablari bilan uyg`unlashtirilgan mahsulot tayyorlash bo`yicha ish usullarini 
egallash. Loyihalash bosqichida mahsulot tashqi shakli uzviyligi va yaxlitligini ta`minlash. 
Ishlab chiqarish asoslari (16 soat) SHakllantiriladigan bilimlar: Zamonaviy ishlab 
chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligi. YOg`och va metallga ishlov berish 
texnologiyasi yo`nalishlarida ishlab chiqarish va uning mohiyati. Ishlab chiqarishni tayyorlashga 
oid texnologik hujjatlar ro`yxati va ularning mazmuni. Texnologik hujjatlarning yagona tizimi va 
uning davlat standartlari. Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish, o`lchash va taqqoslash 
texnologiyasi. Olinadigan daromad va uni taqsimlash qoidalari. Ishlab chiqarish korxonasida 
mehnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari. Mehnatni ilmiy tashkil 
etish. Tabiatni muhofaza qilish va ishlab chiqarish. 
Amaliy mustaqil ishlar: Maktab atrofidagi ishlab chiqarish korxonalarida qo`llanilayotgan 
ishlab chiqarish texnologiyalari, ularda shaldlangan tejamkorlik tizimi, mehnat unumdorligini 
hisoblash va oshirish yo`llarini o`rganish. Detallarni vintlar, mixparchinlar, payvandlash, 
elimlash usuli bilan qo`zg`almas, yarim harakatchan va qo`zg`aluvchan biriktirish texnologiyasi 
asosida mahsulot namunasini tayyorlash. 
Kasb tanlashga yo`llash (8 soat) 
SHakllantiriladigan bilimlar: kasb tanlashga doir reja tuzish. Kasb tanlashdagi xatolar va 
qiyinchiliklar. Kasbni to`g`ri tanlashning mohiyati va istiqboli. Kasb tanlashda shaxs kasbiy 
qiziqish, moyillik va qobiliyatlarini e`tiborga olish. Kasb tanlashdagi onglilik va mustaqillik. 
Kasblarning murakkablik omillarini tahlil qilish. Kasbga yaroqlilikni belgilash va kasbga 
moyillikni tarbiyalash usullari. 
Amaliy mustaqil ishlar: Kasbga doir shaxsiy reja tuzish. Tanlangan kasb-hunarga doir 
ma`lumotlar to`plash va tahlil qilish. Kasbiy qiziqish va moyilliklarni aniqlash bo`yicha amaliy 
mashqlar bajarish. Kasb egallash va ishga joylashishga doir shaxsiy rejani referat shaklida 
tayyorlash hamda himoya qilish. 
Servis xizmati yo`nalishi xalq hunarmandchiligi texnologiyasi (10 soat) 
SHakllantiriladigan bilimlar: Xalq hunarmandlari tomonidan eksport va ichki bozor uchun 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar. Xalq hunarmandchiligida foydalanilayotgan nodir 
materiallar, asbob-uskunalar. Hunarmandchilik mahsulotlarini tashqi shakli uzviyligi va 
yaxlitligi ta`minlanishiga ko`ra baholash. Kompozitsion yaxlitlik. Xalq hunarmandchiligiga oid 
tanlangan bitta kasb-hunar turini tavsiflash. 
Amaliy mashgulot: turli mavzuga oid panolar tayyorlash, kaltashim (kapri), zamonaviy 
modelda ko`ylak tikish. 
Amaliy mustaqil ishlar: Xalq hunarmandchiligining tanlangan yo`nalishi bo`yicha 
zamonaviy dizayn talablari bilan uyg`unlashtirilgan mahsulot tayyorlash bo`yicha ish usullarini 
egallash. Loyihalash bosqichida mahsulot tashqi shakli uzviyligi va yaxlitligini ta`minlash. 
Ishlab chiqarish asoslari (16 soat) SHakllantiriladigan bilimlar: Zamonaviy ishlab 
chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligi. Gazlamaga ishlov berish texnologiyasi va 
pazandachilik asoslari yo`nalishlarida ishlab chiqarish va uning mohiyati. Ishlab chiqarishni 
tayyorlashga oid texnologik hujjatlar ro`yxati va ulaming mazmuni. Texnologik hujjatlarning 

---

10 
yagona tizimi va uning davlat standartlari. Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish, o`lchash 
va taqqoslash texnologiyasi. Olinadigan daromad va uni taqsimlash qoidalari. Ishlab chiqarish 
korxonasida mehnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari. Mehnatni 
ilmiy tashkil etish. Tabiatni muhofaza qilish va ishlab chiqarish. 
Amaliy mustaqil ishlar: Maktab atrofidagi ishlab chiqarish korxonalarida qo`llanilayotgan 
ishlab chiqarish texnologiyalari, ularda shakllangan tejamkorlik tizimi, mehnat unumdorligini 
hisoblash va oshirish yo`llarini o`rganish. 
Kasb tanlashga yo`llash (8 soat) 
SHakllantiriladigan bilimlar: kasb tanlashga doir reja tuzish. Kasb tanlashdagi xatolar va 
qiyinchiliklar. Kasbni to`g`ri tanlashning mohiyati va istiqboli. Kasb tanlashda shaxs kasbiy 
qiziqish, moyillik va qobiliyatlarini e`tiborga olish. Kasb tanlashdagi onglilik va mustaqillik. 
Kasblarning murakkablik omillarini tahlil qilish. Kasbga yaroqlilikni belgilash va kasbga 
moyillikni tarbiyalash usullari. 
Amaliy mustaqil ishlar: Kasbga doir shaxsiy reja tuzish. Tanlangan kasb-hunarga doir 
ma`lumotlar to`plash va tahlil qilish. Kasbiy qiziqish va moyilliklarni aniqlash bo`yicha amaliy 
ishlar. Kasb egallash va ishga joylashishga doir shaxsiy rejani referat shaklida tayyorlash hamda 
himoya qilish. 
8-SINF
Servis xizmati yo
’
nalishi 
Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi 
14 
Umumiy tushunchalar 
2 
1-4 
Hunarmandlarning bozor munosabatlari asosidagi faoliyatlari, 
uyushmalari va uning istiqbollari. 
4 
5-8 
Xalq hunarmandchiligi bo
’
yicha ko
’
rgazma va tanlovlarni tashkil 
qilish va ishtirokchilarni tanlash qoidalari. 1-nazorat ishi 
4 
9-14 
Amaliy mustaqil ishlar: Xalq hunarmandchiligining tanlangan yo
’
nalishi 
bo
’
yicha zamonaviy dizayn talab-lari bilan uyg
’
unlashtirilgan mahsulot 
tayyorlashdagi ish usullarini egallash. 
6 
Ishlab chiqarish asoslari 
16 
15 
o
’
zbekistondagi ishlab chiqarish turlari. 2-nazorat ishi 
1 
16-17 
o
’
zbekiston xalq xo
’
jaligida, sanoat va qurilishda moddiy ishlab chiqarish 
asoslari va uning tarkibi, o
’
zaro munosabati, bir-biriga bog
’
liqligi 
2 
18 
Texnologik jarayon haqida asosiy tushuncha 
1 
19-20 
Yangi texnika va ilg
’
or texnologiya, uning ifodalanilishi 
2 
21-22 
Mehnat predmetiga mexanik ta'sir etish (gazlamalarning olinishi, ularni 
bichish-tikish, pardozlash, mahsulotlarga birinchi va ikkinchi ishlov berish, 
yarim fabrikatlar va h.k.) orqali amalga oshiriladigan texnologik jarayonlar 
2 
23-24 
Ishlab chiqarishda amalga oshiriladigan kimyoviy va fizik-texnologik 
jarayonlar. 3-nazorat ishi 
2 
25-26 
Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish omillari va istiqboli 
2 
27-28 
Kadrlarni tayyorlash, malakasini oshirish yo
’
nalishlari, tartibi va standartlari 
2 
29 
Mulkchilik turlari, marketing va menejment faoliya-tining rivojlanishi 
1 
30 
Amaliy mustaqil ishlar: Sanoat miqyosida ko
’
p seriyali ishlab chiqarish 
uchun tavsiya etish mumkin bo
’
lgan mahsulot namunasini (maketi,
modeli) tayyorlash, unda qo
’
llanilgan xom-ashyo, ijodiy g
’
oya va dizayn 
yechimlarini asoslash 
1 

---

11 
9-SINF
Servis xizmati yo
’
nalishi 
Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi 
10 
Umumiy tushunchalar 
2 
1-2 
Xalq hunarmandlari tomonidan eksport va ichki bozor uchun ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlar 
2 
3-4 
Xalq hunarmandchiligida foydalanilayotgan nodir materiallar, asbob-
uskunalar 
2 
5-6 
Hunarmandchilik mahsulotlarini tashqi shakli uzviyligi va yaxlitligi 
ta'minlanishiga ko
’
ra baholash. 1-nazorat ishi 
2 
7-8 
Kompozitsion yaxlitlik. Xalq hunarmandchiligiga oid tanlangan bitta kasb-
hunar turini tavsiflash 
2 
9-10 
Amaliy mustaqil ishlar: Xalq hunarmandchiligining tanlangan yo
’
nalishi
bo
’
yicha zamonaviy dizayn talablari bilan uyg
’
unlashtirilgan mahsulot 
tayyorlash bo
’
yicha ish usullarini egallash. Loyihalash bosqichida mahsulot 
tashqi shakli uzviyligi va yaxlitligini ta'-minlash 
2 
Ishlab chiqarish asoslari 
16 
11 
Zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligi 
1 
12-13 
Gazlamaga ishlov berish texnologiyasi va pazandachilik asoslari 
yo
’
nalishlarida ishlab chiqarish va uning mohiyati. 2-nazorat ishi 
2 
14-15 
Ishlab chiqarishni tayyorlashga oid texnologik hujjatlar ro
’
yxati va ularning 
mazmuni
2 
16-17 
Texnologik hujjatlarning yagona tizimi va uning davlat standartlari 
2 
18-19 
Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish, o
’
lchash va taqqoslash 
texnologiyasi 
2 
20 
Olinadigan daromad va uni taqsimlash qoidalari 
1 
21 
Ishlab chiqarish korxonasida mehnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va 
ishbilarmonlik asoslari 
1 
22 
Mehnatni ilmiy tashkil etish. Tabiat muhofaza qilish va ishlab chiqarish. 3-
nazorat ishi 
1 
23-24 
Amaliy mustaqil ishlar: Maktab atrofidagi ishlab chiqarish korxonalarida 
qo
’
llanilayotgan ishlab chi-qarish texnologiyalari, ularda shakllangan 
tejamkorlik tizimi, mehnat unumdorligini hisoblash va oshirish yo
’
llarini 
o
’
rganish 
2 
25-26 
Mehnat unumdorligi omillari. Tejamkorlik va ishbilarmonlik 
2 
Yuqorida ko`rsatilgan taqvim rejadan biz Yangi texnika va ilg
’
or texnologiya, uning 
ifodalanilishi mavzusini taxlil qilamiz va dars ishlanmasini kurib chiqamiz.