Калит сўзлар
: терминшунослик, цитология, терминлар, ўзбек тил.
Аннотация.
В работе на основании перевода на узбекский язык терминов
по цитологии латинского, английского и русского языков, которые включены в
2005 году в Международную номенклатуру по гистологии и цитологии,
анализируются узловые вопросы лексики, образование и правописание
терминов.
Ключевые слова:
цитология, термины, узбекский язык, терминоведение.
Аnnotation.
During the work on translation of hystologycal termins, which are
included in Federative International Committee on histology and cytology,2005, from
Latin, English and Russian to Uzbek the important questions on lexis, formation and
orthography of termins are carefully analyzed.
Key words:
cytology, termins, Uzbek language, terminology.
Цитологиянинг ривожланиши ҳужайранинг тузилиши, функцияси, ҳаётий
функцияларини ўрганиш ва унинг характерли терминологиясини шакллантириш
микроскоп ва микроскопик усулларни такомиллаштириш билан чамбарчас
боғлиқдир. Физика ва унинг тармоқлари - оптика, электр энергиясининг
муваффақиятли ривожланиши электрон микроскопларнинг яратилишига,
молекуляр ва супрамолекуляр даражадаги ҳужайраларнинг таркибий ва
функционал ташкил этилишини муваффақиятли ўрганишга, ривожланиш,
тузилиш ва ҳаётий функциялар ҳақида билимга эга бўлди. Муболағасиз
айтишимиз мумкинки, цитология биология ва тиббиётда асосий ўринни
эгаллайди: ҳужайра даражасида юз берадиган жараёнлар, онтогенетик ва
эволюцион ривожланиш, тизимли ва функционал билим, ўсимлик ва ҳайвонот
дунёсининг тирик зарраларининг элементар таркибий қисмлари, синтезни
таъминлайдиган умумий биологик ва ихтисослашган жараёнлар ҳақида асос
яратади.
Ўзбек биологик ва тиббий терминологияси таниқли олимлар Абу Али ибн
Сино, Абу Бакр Рози, Беруний ва бошқаларнинг асарлари туфайли узоқ тарихга
эга. Ҳозирги кунда фан ва технологиялар жадал ривожланаётган асрда
303
Ўзбекистон Фанлар академияси академиги К.А.Зуфаров ва талабаларининг
цитология, одамлар ва ҳайвонларнинг ички органлари ҳужайраларини
ултрауктуравий ташкил этиш функционал морфологияси бўйича кўплаб
асарлари дунё миқёсида тан олинган. Америка олимлари, Европа, Англия ва
Япониянинг етакчи илмий марказларининг цитология бўйича мутахассислари
ўзбекистонлик олимларнинг улкан ютуқларини эътироф этиш билан бир қаторда
Тошкент ва бошқа пойтахтларда ўтказилган йирик форумларда цитология,
гистология ва эмбриология бўйича халқаро терминологик номенклатурани
яратиш масаласини кўтаришди. Шу муносабат билан, ўтган асрнинг 60-йиллари
бошидан бошлаб, атамалар махсус йиғилган ва форумлардаги йиғилишларда бир
неча бор муҳокама қилинган. Ўзбекистон олимлари ҳам фаол иштирок этдилар
(К.А. Зуфаров, Д.Хамидов ва бошқалар).
Транспорт ва секреция, кўпайиш, фарқлаш ва табиатнинг эволюцион
онтогенетик асоратлари ҳақидадир. Турли мамлакатлар олимларининг ижодий
ҳамкорлиги, фаннинг янги соҳасини жадал ривожлантириш зарурати мутлақо
янги атамалар яратилишига олиб келди. Биология, анатомия ва гистология
соҳасидаги бошқа сингари, цитологик атамалар лотин ёки инглиз тилларида
яратилиб, кейинчалик бошқа тилларда ижодий ривожланди. (Зуфаров, 2005, 600)
Ўзбек тили ва адабиёти университетининг ташкил этилиши, давлатнинг
мақоми, шунингдек тилшунослик соҳасидаги самарали изланишлар ўзбек тилида
цитология ва гистологиянинг терминологик луғатини яратишдаги аҳамияти ва
катта масъулиятини белгилайди. (Петровский, 1982, I жилд, 464; Олимхўжаева,
Шарофиддинхўжаев, 1990. 84; Тўрақулов, 1994, 287; Чучалин, 1995, 717; бунинг
ёрдамида (шундан келиб чиқиб) биология ва айниқса тиббиёт фанлари янада
жадал ривожланмоқда, халқаро илмий доиралар мослашиш ва гомеостаз
остидаги молекуляр жараёнларни, мутациялар этиологияси ва механизмларини,
метаболик касалликларни ва бошқаларни декодлашда алоқа ва маълумот
алмашиш билан билим чуқурлашади.
Биз цитология халқаро терминологик номенклатурасини яратишда ўзбек
луғатига оид баъзи масалаларни кўриб чиқишни ўз олдимизга мақсад қилиб
қўйганмиз. Бунинг учун биз тиббиёт, биология ва бошқа бир қатор терминологик
луғатларни кўриб чиқдик.
Цитология электрон микроскопиянинг жадал ривожланиши ва киритилиши,
ҳужайралараро
тузилмаларнинг
фракцияланиши,
ултраситокимёвий,
радиоизотоп ва бошқа молекуляр усулларнинг клиник ва экспериментал
тадқиқотларга киритилиши муносабати билан дастлаб биология фанининг бир
тармоғи сифатида анъанавий равишда келиб чиқиши лотин, юнон ёки инглиз
атамаларидан
фойдаланади.
Улар
субмикроскопик
тузилишнинг
304
микроскопиясиз визуал аналогиясини ҳисобга олинади: колба - қидириш; киприк
- киприкча, донадор мембрана - донор мембрана ва бошқалар.
Тўртта тилда - лотин, инглиз, рус ва ўзбек тилларида Terminologia
histologica (2005 йил октябр ойида IFAA томонидан тасдиқланган) -
терминологик луғатни яратиш мамлакатимизда клиник ва экспериментал
тадқиқотларнинг муваффақиятли ривожланишига ёрдам беради. Кўриб
чиқилаётган қисм 573 ана шундай атамалардан иборат. Цитология
ривожланишининг дастлабки кунларидан бошлаб ушбу атамалар давлат
тилининг мақомидан қатъи назар, илмий, педагогик ва бошқа ихтисослашган
адабиётларда ва турли мамлакатларда алоқада мустаҳкам ўрнашган.
Масалан, рус ёки ўзбек тилидаги луғатларда бу халқаро сўзлар (тиббий,
биологик, атроф-муҳит ва бошқалар) синонимларга эга эмас. Буларга
митохондрия, плазмолемма, митоз, меиоз, секретсия ва бошқалар киради.
Цитозол, синцитий, подосома, филамент, экзосома, фагосома.
Лотин (инглиз тилида) атамаси худди шу сўз билан ифодаланган, ўзбек
тилида цитологик атама рус тилидан таржима қилинган ва семантик тушунчани
ўз ичига олади. Масалан: донадор тармоқ - донор тўр; микротубула -
микронайча; стеллате ҳужайра - юлдузимон ҳужайра; дарахтга ўхшаш жараён -
дараҳтсимон ўсимта ва бошқалар.
Ўзбек тилига таржима қилишда лотин, инглиз ёки русча атамалар аниқ
маънога эга, аниқланмасдан, у ёки бу ўзига хос цитологик тузилишни акс
эттириши керак: ҳужайралараро алоқа - ҳужайралараро бирлашма.
Ҳужайралараро алоқа таржима қилиниши мумкин эди, лекин бирлашиш сўзи
махсус тузилишни акс эттирувчи бир рангга эга. Шунингдек, ҳужайралараро
атамаси иккита маънога эга: бўшлиқ ва оралиқ. Кўринишидан, сўзлар
синонимдир, аммо бўшлиқ ўзбек тилида ҳеч қандай тузилманинг мавжуд
эмаслиги билан ажралиб туради. Оралиқ сўзининг маъноси билан биз унда
маълум тузилмалар мавжудлигини англатади.
Ўзбек тилига цитологик атамани таржима қилишда, шунингдек, бошқа
терминологик луғатларни яратишда синонимдан кам фойдаланиш мақсадга
мувофиқдир. Илмий адабиётда синонимлардан фойдаланиш, бир томондан,
эслашни, бирлаштиришни қийинлаштиради. Аммо цитологияда халқаро (лотин,
инглиз ёки рус) атамалар билан бир қаторда кўриб чиқилаётган тузилмалар
тузилишининг мураккаблиги ва билишнинг осонлашиши нуқтаи-назаридан
унинг ўзбекча маъноси берилган: плазмолемма - ҳужайра қобиғи; адипоцит – ёғ
ҳужайра.
Ўзбек тили, лотин, инглиз ёки рус тилларига таржима қилинган атама оғзаки
сўз бўлмаслиги керак. Унинг қисқа овози ва ифодасини ишлатиш тавсия этилади:
икки ядроли ҳужайра бинуклеар ҳужайра (инглиз тилида бинуклеар ҳужайра),
305
гарчи у ҳужайра ядролари деб таржима қилиниши мумкин эди. Инглиз, лотин ва
рус тилларидаги сўзлар бўйича, униполяр, биполяр, мултиполяр нейрон, битта,
иккита ёки учдан кўп жараёнга эга бўлган асаб ҳужайрасини англатади. Шуни
инобатга олган ҳолда, ўзбек тилида уни, бир ва кўп префиксларини бир хил
маънода ишлатилишини ҳисобга олиб, атаманинг ушбу қисмини таржима
қилмаслик ва уни ўзбек тилининг ўзига хос хусусиятларига мос келтиришни
тавсия қилдик: униполяр, биполяр, кўп нейрон (Усмонходжаев, I жилд, 2010,
948).
Мураккаб ўзбек атамасини цитологияда яратишда, аввал айтиб
ўтилганидек, чет тилининг таркибий қисмлари принципи сақланиб қолиши,
аллақачон қабул қилинган бир сўзли атама билан бирлаштирилиши керак.
Масалан: хужайра мембранаси - хужайра мембранаси; митохондриял мембрана
- митохондрия мембранаси; грануляр эндоплазматик ретикулум - донор
эндоплазматик ретикулум.
Цитологик мураккаб (икки, уч ва тўртта асосий) атамалар, шунингдек
ўхшаш тиббий, биологик атамалар таржима қилинганида лексемалардан иборат
бўлиши мумкин: а) ўзбекча; б) рус-ўзбек; c) русча; д) лотин-ўзбек; э) рус-лотин;
ф) инглиз-ўзбек компонентлари. Табиийки, бундай мураккаб атамани
шакллантиришда ўзбек қўшимчалари, тугатиш, олд қўшимчалар ва халқаро
зарралар ишлатилади. Агар мураккаб атама лотин, инглиз ёки рус атамаларини
ўз ичига олган қисмларни - сўзларни ўз ичига олса, у ҳолда илгари кўрсатилган
принципга амал қилинади.
Do'stlaringiz bilan baham: |