B. T. Toshmuhamedov

Antratsit. 
S olishtirm a og'irligi 1,4-1,7 2 g /s m 3. Rangi qora. 
M etallsim o n y altiraydi. U ch u v ch an m o d d alar 8% dan kam . 
S h u nin g u ch u n ham u o 'z -o 'z id a n yonm aydi. U zoq saqlash 
m um kin. Uni katta m asofaga olib borish m um kin.
Organik moddalarning parchalanish jarayoni kislorodli sharoitda 
ro'y beradi va bitumlar deb ataladigan neftni yoki yonuvchi, uchuvchi 
m oddalarni hosil qiladi va bu jarayon bitumlanish deb yuritiladi. 
N eftning paydo bo'lishi to'g'risida birinchi m arta D.I. Mendeleyev 
tom onidan aytilgan fikr ham bordir. Unga ko'ra neft noorganik yo'l 
bilan hosil bo'ladi. U Yer qobig'ining cho'nqir qismida sintezlanadi, 
keyinchalik yuqoriga ko'tarilib, yaxshi kollektor xususiyatiga ega 
bo'lgan cho'kindi jinslar orasida to'planadi. Bitum lar ko'pincha 
dengizda, gillar bilan aralashib cho'kadi. Natijada yonuvchi slanetslar 
deb ataluvchi jinslar hosil bo'ladi. U lar yupqa qatlam li, qat-qat 
qoplangan, to 'q kulrang, malla yoki qoram tir jinslardir. K o'pincha 
slanetslaming yuzasi turii qazilma tam g'alar bilan qoplangan bo'ladi.
Q uruq yonuvchi slanetsga olov tutilsa is chiqarib yonadi yoki 
quyuq tugun chiqarib tutaydi, ayni vaqtda bitum ning kuchli hidi 
kelib turadi.
319

---

N eftning yuqorida tasvirlangan jinslardan farqi, uning suyuq 
boMishidir. U ning rangi solishtirm a og‘irligiga qarab och sariqdan 
(yengil xillari) malla qoragacha (og‘ir neft) boMadi. Neftga moydek 
yaltirab turish xosdir. N eftning o ‘ziga xos hidi bor. Agar neftda 
ko‘p m iqdorda oltingugurt bo‘lsa (masalan, Uraldagi neft), vodorod 
sulfid hidiga o ‘xshagan o ‘tkir hidi bo'ladi.
Suvga tu shgan kichik neft to m ch isi ran g d o r to blan uv ch i 
pardani hosil qiladi (fluoressensiya).
Ba’zan ju d a katta neft konlari h ar xil g ‘ovak yoki yoriqlari 
k o ‘p b o 'lg an jin sla r orasid a uchraydi. B unday jin sla r (qum , 
qum tosh-konglom erat, ohaktosh va boshqalar) ayni vaqtda neft 
konlari kollektorlarning rolini bajaradi.
Bitumli jinslar ichida oksidlangan (quyuqlashgan) holdagi neft 
siyrak tarqalgan bo'ladi. B unday jinslarga q o ram tir rang, bolg‘a 
bilan urganda bitum hidini berishi xosdir. Jins kukuni erituvchini 
bitum i bilan b o ‘yaydi. E rituvchilar sifatida benzin va benzol 
ishlatiladi. Jinsning bitum i k o ‘p b o ‘lsa, bu erituvchilar har xil 
quyuqlashadi m alla rangga b o ‘yaladi. Yogli dog‘ qoldiradigan 
reaksiya anch a sezgirdir — 1-2 sm 3 xloroform li idishga tekshi- 
riladigan jins boMagini tushirib, idish bir necha m arta qattiq 
chayqatiladi. Agar jinsda ozgina bitum boMsa, yupqa qog'ozda 
yog‘ dogi qoladi.